De vrijheid in haar verschillende gedaanten, variërend van wisselende configura- ties, de plek der moeite, lokaal en moreel leren, autonomie en ontmoetingsruimte, tot en met de uiterste vrijheid als innerlijke ervaring biedt perspectieven en inspi- ratie het weerbarstig veranderen van het organiseren verder te bestuderen. Vooral de uiterste vrijheid, waarvan nog onduidelijk is of en zo ja hoe dit ervaren kan worden, inspireert mij tot het verder onderzoeken van de vrijheid in al haar moge- lijke betekenissen. Het onderzoeken van de vrijheid, zo heb ik in voorgaande hoofdstukken toegelicht, houdt onvermijdelijk in het onderzoeken van de plaats en werking van macht, van het ontstaan en kunnen omarmen van waarden, dit om de ethisch aspecten bij verandering en vernieuwing bepreekbaar te maken, en het onderzoeken van het politieke van de politiek. Onder dit laatste versta ik het spelen met betekenissen van politiek zoals: voorwaardenscheppend, hinderlijk najagen van persoonlijke of groepsbelangen, overkoepelende besluitvorming, verzoening met dat wat plaats heeft, verontrusting van gevestigde structuren en belangen, initiëren of iets nieuw beginnen, en de innerlijke aanvechting die ieder mens eigen is. Spelen met betekenissen van dergelijke begrippen is spelen aan de grenzen van de vrijheid. Het spelen zelf is politiek geworden, een politiek waarvan ik niet weet tot hoever dit doorgezet moet worden. Ik wil het spelen zover doorzetten dat het stellen van morele vragen bij technisch, economische voorstellen en beslissingen common sense wordt, wanneer er sprake is van een verschil van standpunten het initiëren en spreken eerder tot verzoening leidt dan tot geschillen, dat de legitimi- teit van besluiten kan toenemen, en ten vierde de geloofwaardigheid van leider- schap en de professie van organisatieverandering niet verder afkalft, en wellicht toeneemt.
Daarvoor is het nodig dat het vernieuwen van organisatie- en verandertheo- rie, voorbij het bewegen in de box geraakt, waar ik aan het begin van dit deel sprak. Een beweging buiten de box, waarin andere mogelijkheden en benaderingen voor- stelbaar worden. Benaderingen die voorbij gepland veranderen gaan. Zodat het ontstaan en handhaven van wicked problems eerder in beeld komt, en meer moge- lijkheden ontstaan complexe, ambigue en pijnlijke situaties te verlichten of ver- draagbaar te maken.
Ik verlang, ik noemde het zojuist, naar andere politiek. Naar andere beteke- nissen en andere politieke vormen zodat het organiseren en het veranderen van het organiseren geen belemmering is, maar een lege plaats waar mensen elkaar ontmoeten en niet alleen contact met elkaar hebben. De lege plaats in het opstellen van voorstellen, contracten, en het nemen van besluiten, waar ethische en morele vragen gesteld worden, waar mensen initiatieven nemen en het nieuwe ontstaat, waar mensen de onvermijdelijkheid en noodzaak van geweld, het zinvol gemaakte geweld waarderen. De lege plaats waar mensen elkaar niet als losse entiteiten zien, maar als lotgenoot ervaren, kortom een gemeenschap vormen. Ik vat dit samen
met: intimiteit. Intimiteit in zien, in ontmoeten, in ervaren van gemeenschap, dat zowel resultaat als voorwaardelijk is. Niet alleen voor het verstaan van het weerbar- stige veranderen, ook voor het laten ontstaan van veranderingen en het ervaren van binding met deze veranderingen, en de binding tussen betrokkenen. Deze intimi- teit waar ik naar verlang is voorwaardelijk voor het met elkaar of alleen doorstaan van veranderingen, en als er niets veranderd of verbeterd kan worden voor het verdragen van de bestaande situatie.
In de meest korte vorm luidt mijn onderzoeksvraag: Wat kan de betekenis van vrijheid zijn, de vrijheid tot in het uiterste gedacht en beleefd, voor het anders verstaan het weerbarstige veranderen van het organiseren. Welke betekenissen van macht, politiek en ethiek ontstaan in de meest vergaande vrijheid en wat is daarvan de werking? Kunnen in dit anders verstaan van vrijheid verschillende en elkaar uitsluitende betekenissen van macht en politiek elkaar completeren. Is het moge- lijk actie en waarden samen te laten vallen, zodat het stellen van morele vragen common sense is bij het nemen van technologische en economische beslissingen? In het geval dat positieve antwoorden op deze vragen gegeven zijn, welke routes staan mensen ter beschikking de vrijheid in verschillende gradaties tot in het uiter- ste te ervaren?
Deze vragen werk ik in vier delen verder uit.
I. In deel I dat ik in dit hoofdstuk afrond heb ik het weerbarstige veranderen, het ontstaan en blijven bestaan van wicked problems en ervaringen verkend, en rond ik mijn vraagstelling af.
In de navolgende drie delen onderzoek ik en werk ik uit:
II. Verkenning van macht, politiek en ethiek in bestaande theorie van het verande- ren van het organiseren.
III. Nadere verkenning van vrijheid als nataliteit en soevereiniteit.
IV. De ontwikkeling van een filosofie van veranderen gericht op het lokaal verstaan van het weerbarstige gebeuren gebaseerd op de vrijheidsconcepten nataliteit en soevereiniteit.
In deel II stel ik de volgende vragen:
1. Wat zeggen theorieën en benaderingen van organisatie- en sociale verandering over de complexiteit en ambiguïteit van veranderen in het bijzonder over macht, politiek, en ethiek?
2. Elke theorieontwikkeling vindt plaats binnen een discours. Is er theorieontwik- keling die de grenzen van een of meer discoursen raakt?
3. Is het nodig de grenzen van de discoursen, die met onderzoek worden geraakt te verleggen, op te heffen, of is een aanvulling op bestaande discoursen nodig en mogelijk?
In deel III plaats ik de opgedane inzichten over het weerbarstige gebeuren van het veranderen en de theoretische noties van macht, politiek en ethiek in het licht van de vrijheid. De vrijheid zoals Arendt en Bataille dit hebben uitgewerkt. Hier ga ik in op de volgende vragen:
1. Wat is de betekenis van het vrijheidsbegrip “nataliteit” van Arendt voor het stellen van ethische en morele vragen, de waarde van macht en van politiek? 2. Wat is de betekenis van het vrijheidsbegrip “soevereiniteit” van Bataille voor het
stellen van ethische en morele vragen, de waarde van macht en van politiek? 3. Welke betekenissen ontstaan in het onderzoeken van de verschillen en overeen-
komsten tussen deze twee vormen vrijheid? In deel IV ontwikkel ik:
1. Een filosofie van het weerbarstig veranderen. 2. Zes leer- en ervaringsroutes.