Grenzen stellen en leren politiek bedrijven

Mensen die op reis zijn ‘into a mysterious future’ verleggen op vele zo niet alle gebieden van het leven grenzen. Of de nieuwe grenzen voor iedereen gelden is een politieke zaak. Het is de politiek die de grenzen legitimeert en vaststelt. Sommige door middel van expliciete discussie. Andere grenzen impliciet, omdat de nieuwe grenzen passen binnen het geldige paradigma van de politiek. In de meest weer- barstige situaties is het onvermijdelijk dat de grenzen van de politiek veranderen. Een veranderen dat in termen van de autopoiese zal gebeuren in de interactie van netwerk ‘componenten’ die specifiek geschikt zijn om de grenzen van de politiek te verleggen, oude te vernietigen en nieuwe te produceren.104 _{Welke componenten}

zijn dit? En is het mogelijk deze componenten te leren kennen en te leren beheer- sen? Of is het stellen van nieuwe politieke grenzen een volledig autopoietisch pro- ces, waar geen sprake is van tuning?

Vele benaderingen van sociale en organisatieverandering streven openheid na. Het uitgangspunt daarbij is dat mensen in vrijheid de beste mogelijkheden en kansen hebben met elkaar uit te zoeken wat de nieuwe grenzen zijn, en of deze grenzen voor iedereen de goede zijn. Theorieën en benaderingen die gebaseerd zijn op rationalistische en functionalistische uitgangspunten zien hier een grote rol voor de leider weggelegd. Deze kan als hij of zij gezag heeft nieuwe regels “opleggen”. Andere benaderingen benadrukken andere kwaliteiten van leidingge- ven bijvoorbeeld coachend leiden of meer informeel leiderschap. De gewenste openheid die hiermee zou ontstaan heeft tot effect dat mensen of groepen mensen

101 ‘The diversity of behavior rises with interdependen- cies’. (Leventhal en Warglien,1999)

102 Deze bevindingen zijn in overeenstemming met wat Kauffman (1995) zegt over het oplossen van com- plexe en minder complexe problemen, waar hij respectievelijk de ‘simulated annealing’ techniek en de ‘patches’ techniek bij voorstelt.

103 Dit proces is vergelijkbaar met wat Bateson (1992) beschrijft onder 1e en 2e orde niveau leren. 104 Matura ‘[…] realize this network as a unity in the

space in which they exist by constituting and speci- fying its boundaries as surfaces of cleavage from the background’.

tot zelfproductie komen. Wellicht wel binnen door de leider gestelde grenzen. (Senge,1990, Bennis e.a.,1985) In deze benaderingen wordt leren geoptimaliseerd in een vrijheid in gebondenheid. Een mate van vrijheid waar de autonomie van ieder individu binnen de grenzen van de bestaande wetten en regels tot zijn recht komt. De beperkte aandacht voor macht en politiek die ik in het vorige hoofdstuk zag in de theorieën van het constructivistische discours, is ook hier zichtbaar.

Enkele systeemtheorieën binnen dit discours proberen dit manco aan te vullen. Stacey wijst er op dat de vrijheid van mensen een zekere mate van instabili- teit voor het grote geheel vormt. In termen van complexiteit is er sprake van ‘boun- ded instability’ binnen de ontstane systeemgrenzen. (Flood,1999) Anders gezegd een instabiliteit is een grensgebeurtenis. Een gebeurtenis waar grenzen worden verlegd of nieuwe ontstaan. Flood (1999) stelt voor tijdens grensgebeurtenissen, ofwel wanneer er sprake is van ‘bounded instabilty’ systemisch te redeneren. Een manier van bevragen van gebeurtenissen waarin wordt uitgezocht of het goed is dat wat er gebeurt en of het op de goede manier gebeurd. Op deze manier leren mensen wat ‘boundary jugdments’ noemt, te maken.105 _{De idee van Flood om}

gebeurtenissen te bevragen op een aantal ethische kanten is zonder enige twijfel verstandig. Hij verzuimt echter te beschrijven wat het is dat mensen tot het stellen van morele vragen aanzet. En deze vraag wint aan belang als mensen gezien wor- den als een interactief deel van een groter netwerk, dat blijkbaar niet vanzelf tot deze vragen komt. In de zelfproductietheorieën is beredeneerd dat leren doen is. In welke mate dit leren en dus doen, ‘ethical know-how’ is, in de zin dat deze ken- nis garant kan staan voor het maken van boundary judgments, waarbij er voldoen- de oog is voor vreemde processen heb ik in vorige paragrafen kritisch besproken. De vragen die ik toen stelde komen hier bij het bespreken van grenservaringen ook weer op. Welke know-how doet grenzen ervaren waarin mensen kunnen vaststel- len dat wat er gebeurd, dat wat er gedaan wordt het goede is en goed gebeurd? En het ontbreken van deze vragen vormt de kern van het ontstaan van wicked pro- blems en wicked ervaringen. Deze wicked problems en ervaringen zijn daarom grensgebeurtenissen en dus politiek van aard. Het gaat daarbij altijd om de gren- zen van de politiek zelf. Welke suggesties doen de aanpakken en benaderingen die gebaseerd zijn op zelfproductietheorieën en andere systeemtheorieën.

Voor velen is politiek en macht iets waar zij een nare smaak van in de mond krijgen. (Senge,1990; Dawson,1994; Burnes,2000) Politiek wordt vaak gezien en ervaren als iets waar het alleen om macht te doen is. Deze vorm politiek en macht kan en moet worden overstegen, betoogt Senge. Hij zegt: ‘a “political environment” is one in which “who” is more important than “what”. Een interessante constate- ring. Het overstijgen van de negatieve kant van politiek en macht, waarin ‘wie’ centraal kan staan, kan in zijn visie door samen een visie te ontwikkelen. Zo’n proces van visieontwikkeling maakt “wie” belangrijker dan wat. Het vermindert, zo verwacht Senge, de noodzaak en mogelijkheid om spelletjes te spelen. Zij minder vertrouwen hebben in gezamenlijkheid, en ingrijpende veranderingsprocessen zien als een niet of niet helemaal te sturen complex proces, is de politiek een arena. Een arena waarin gestreden wordt om de – politieke – middelen. Er blijkbaar

105 Systemic thinking get to grips through a form of reasoning called boundary judgments. (Flood, 1999:6) [...] Boundary judgments thus raise

questions of an ethical nature, as well as an interest in efficiency and effectiveness. (ibid:7)

vanuit gaande dat deze middelen schaars zijn. Carnall (1995) is van mening dat in complexe onvoorspelbare situaties men politieke arena moet nemen zoals deze is. Hij probeert hem niet te ontwijken en ontwikkelt een model van politieke vaardig- heden. Als het gaat om ingrijpende veranderingen dan zijn de benodigde politieke vaardigheden niet in één persoon te vinden. Hij pleit ervoor anderen op te zoeken die (machts)bronnen hebben die jij niet hebt. Anderen die activiteiten kunnen verrichten die jij niet, niet beter of beter niet kunt doen. Waar naar op zoek gegaan kan worden zijn mensen die in bezit zijn of toegang hebben tot formele autoriteit, de controle over budgetten, informatie, agenda’s en dergelijke. Met hulp van deze bronnen kunnen anderen worden beïnvloed, hun support worden gevraagd. Ritue- len worden gestart en zaken kunnen tot symbolen worden verheven. Natuurlijk is in deze visie manipulatie een ‘skill’ die in de politieke arena wordt gebruikt. De politieke beïnvloeding manifesteert zich in wat Carnall ‘politieke vormen’ noemt. Voorbeelden zijn carrièrepaden, budgetten, informatieverschaffing, maar ook waardering.

Kenny (1992) die het ontstaan van menselijke gemeenschappen, en dit bete- kent ook het ontstaan van politieke vormen onderzoekt, is van mening dat de poli- tieke know-how ‘een bewust iets van plan zijn’ is. Hij zegt ‘a boundary is what is distinguished as a boundary by some observer with an intent’. In zijn uitleg van autopoiese, als het gaat om sociale systemen, ofwel 3e orde systemen, is het heb- ben van een intentie van belang. Als er sprake is van intentie dan moet dit een bijzondere intentie zijn. Daarbij doel ik niet op de inhoud, het wat, maar veel meer op wie de intentie heeft, en wat hij daarmee opeist of geeft. Immers een intentio- neel ofwel gepland stellen van grenzen voldoet niet aan de omschrijving van de autopoiese of zelfproductie. Deze veronderstelling verlegt de vraag naar het wie stelt de politieke grenzen. Als de intentie politiek van aard is, in termen van zelf- productie een van de interactieve componenten die tot het ontstaan van – politieke – grenzen leid, dan kan het niet veel anders zijn dan een intentie, die intentieloos is. Of een dergelijke paradoxale intentie kan bestaan, en hoe deze zou kunnen ontstaan, laten veel benaderingen binnen de zelfproductietheorieën in het onge- wisse. Alleen Varela (1999) wijst in deze richting als hij daarvoor de Oosterse leer- theorieën raadpleegt, en het zelfloze Ik voorstelt.