Rechtvaardig veranderen

‘Rechtvaardigheid is de eerste deugd van sociale instituties, zoals waarheid, dat is van denksystemen’. Met deze zin opent Rawls, de eminente en een van de meest invloedrijke denkers over rechtvaardigheid en politieke filosofie van de 20e eeuw, zijn hoofdwerk ‘Theory of Justice’. De rol van rechtvaardigheid is voor Rawls onomstreden. Het is de uiteindelijke toetssteen van alle handelen van mensen.

rechtvaardigheid toetsen. Dit is niet nodig. Veel wat mensen doen is evident recht- vaardig. En aan de andere kant waken de sociale instituties van een samenleving, al door hun aanwezigheid, over het rechtvaardig acteren van individuen en organisa- ties. Een moderne samenleving kent een scala van deze instituties: de politiek, de politie, de rechterlijke macht, de sociale verzekeringsbank, professionele ordes etc.. Zonder deze peilers van de samenleving zouden individuen bij elke gebeurtenis en bij elke actie die zij zelf ondernemen in het ongewisse blijven of het goede wordt gedaan. Is iemand toch in twijfel dan kan altijd een beroep worden gedaan op de sociale instituties.

Twijfel zal altijd bestaan bij het zoeken naar oplossingen voor ongestructu- reerde problemen, issues en dilemma’s. Voor wat betreft wicked problemen is het niet alleen de twijfel, maar is het ook het de pijn en het geweld dat tot nadenken aanzet over rechtvaardigheid bij veranderen. Ingrijpende veranderingen kenmer- ken zich, zo kan worden getheoretiseerd, door drie belangrijke gebeurtenissen: de interactie van mensen, het vervallen van de bestaande orde en het ontstaan van nieuwe grenzen.41 _{Dit geldt zowel voor gebeurtenissen waar geen mens in directe}

zin bij betrokken is als voor gebeurtenissen die door een of meer personen zijn geïnitieerd. Als het zaken betreft waar mensen bij betrokken zijn, zien veel men- sen het vervallen van orde en ontstaan van een nieuwe orde, ofwel het vaststellen van de grenzen als beslissingen. Beslissingen die een of meer mensen nemen. Betreft het beslissingen over dilemma’s of wicked problems dan moet hij of zij die ze neemt waarschijnlijk bijzondere eigenschappen hebben of bijzondere procedu- res hebben gevolgd. Ten eerste is deze persoon of zijn deze personen in staat iets te laten gebeuren waarin het andere, het nieuwe ontstaat, daarin creëren zij een situ- atie die de bestaande orde opheft, om vervolgens acties te ondernemen waarmee bepaald wordt dat de nieuwe situatie nu ook definitief als normale toestand gaat gelden.42 _{En dit alles in situaties die gekenmerkt worden door ambiguïteit, com-}

plexiteit en onvoorspelbaarheid. Welke macht heeft een persoon of een sociale institutie, in termen van Rawls, en in welk recht staan deze mensen en instituties die dit kunnen? Zijn zij onderhevig aan het zelfde recht als alle anderen? Wat maakt dat zij dit recht kunnen opheffen? Welke capaciteiten of positie hebben zij (nodig) om het geldige recht buiten werking te stellen en een nieuw recht te intro- duceren dat en voor langere tijd en voor velen geldig is?

In de literatuur over organisatieverandering worden vele soorten problemen en veranderingen onderscheiden. Van ‘deliberate’ tot ‘emergent’ van ‘routine’ tot en met ‘communcatief strategisch’, van ‘1e orde tot en met 3e orde’, en van ‘routine tot en met wicked problems’. (Mintzburg,1987; Boonstra,2000; Bartunek e.a.,1984; Flood,1999) Voor ieder type problemen en veranderingen bestaan redeneringen hoe en waarom deze op bepaalde manier kunnen worden aangepakt.

39 Zie rapport WRR de lerende overheid 2006. 40 ‘Telkens dit verlangen een bestaande toestand ten

goede wil keren en deze daarom in zijn vastgegroei- de, kwalijke begrensdheid moet breken, zal het daarvoor een zekere ‘kracht’, een bepaald geweld moeten gebruiken waarvan het weet dat dit op zich niet zonder meer goed te keuren is, maar .... wel te verrechtvaardigen valt’. (De Kesel, in Rondom Bataille,1997:28)

41 In deze bewoordingen sluit ik aan bij systeem theoretische benaderingen zoals de complexiteits- theorie. (Kauffman,1995; Flood,1999, Richardson en Cilliers,2001)

42 Agamben in Homo Sacer zegt over het creëren van het andere als een normale toestand: ‘Er moet een normale situatie geschapen worden, en soeverein is degene die definitief beslist of deze normale toe- stand ook echt heerst’. (Agamben,2002:22)

Of deze aanpakken ervaringen doen ontstaan of bepaalde regels volgen die tot rechtvaardigheid leiden is naar mijn mening van groot belang, maar is vaak geen expliciet thema. Iets wat mij al jaren bevreemdt. Met uitzondering misschien, en vaak is dit formeel, als de medezeggenschap in het geding komt. Impliciet spelen gevoelens van rechtvaardigheid altijd een grote rol. Pas als de bom barst dan treden partijen in het krijt en maken gebruik van rechtvaardigheidsprocedures. Mocht dit leiden tot een rechterlijke uitspraak dan leggen mensen zich hierbij neer, maar dat betekent niet altijd dat men tevreden is. Zich betrokken weten en voelen bij de uitkomst laat vaak te wensen over. Het optimaal betrekken van mensen bij veran- deringen is één van de belangrijke doelen van het hanteren van methoden van verandering. Omdat rechtvaardigheid en betrokkenheid nauw samenhangen, lijkt het voor de hand te liggen dat tijdens het veranderen het thema rechtvaardigheid meeweegt. Ik pleit daarmee niet voor het meer opzetten en volgen van rechtvaar- digheidsprocedures. In tegenstelling. In analogie met de handhaving van wetten en het voorkomen van criminaliteit lijkt het mij zinvol de ideeënwereld van recht- vaardigheidstheorieën beter te leren kennen en toe te passen bij organisatieveran- dering. Immers kennis van het bestaan van wetten en regels voorkomt het doen van overtredingen, en in sommige situaties stimuleert deze kennis tot het doen van het goede. Kennis, inzicht en verwerking van rechtvaardigheidsbeginselen in theorie en praktijk zou in het complexe, ambigue en onvoorspelbare weerbarstige gebeuren van het veranderen kunnen stimuleren anders dan nu naar verande- ringsprocessen te kijken, en daar anders in te staan en in te handelen. Deze kennis van rechtvaardigheid in combinatie met de tweede en vooral derde betekenis van politiek zoals ik deze in de vorige weerbarstige gebeurtenis heb toegelicht maakt de macht die ieder individu is zichtbaar. Deze kennis doet ook een ander licht schij- nen op het wel of niet oog hebben voor de kommernis van mensen. De combinatie kennis van rechtvaardigheid en politiek als besluitvorming, verzoening en aanvech- ting leert mensen spreken over het rechtvaardige van wat er gebeurd. Kortom elkaar morele vragen te stellen.

Wellicht roept deze combinatie eerder op tot het stellen van morele vragen bij allerlei voorstellen en besluiten voor verandering dan dat er veranderd wordt. Dit eerder zal echter wel tot gevolg hebben dat de politieke aspecten van verande- ring transparant kunnen worden, dat mensen eerder andere rollen kunnen oppak- ken, dat veranderen pas moet als velen zich daarvoor willen inzetten, er minder beheersing en controle nodig is, en dat leren, ook in gestuurde productieprocessen, kan variëren van dagelijks aanpassen tot het ontstijgen van eigen gewoonten, opvattingen, overtuigen, normen en waarden. Dit is wat ik al eerder heb genoemd weerbarstig veranderen en vormt het hart van deze studie.

hoofdstuk 4