Procesdenken vergroot vervreemding en vermindert kritisch denken

Het regiem van homo faber heeft met het toekennen van het primaat aan proces, de positiewisseling van contemplatie naar vervaardigen radicaal doorgezet. Niet meer het product, het eindresultaat van de maker, een zintuiglijk te ervaren object staat in de schijnwerpers, nee de wijze van maken en alles wat helpt om te maken is voorgrond geworden, waarmee de vervreemding van wereld, van de aarde en van het zelf is versterkt. Met het op de voorgrond plaatsen van het proces, is de werke- lijkheid meer fluïde geworden en komt de nadruk steeds meer te liggen op het leven zelf, in het bijzonder het levensgeluk en komt het maken van duurzame producten en daar als werknemer voldoening in vinden onder druk te staan.

resultaten. In andere woorden: leidinggevenden vragen anderen en zichzelf te richten op het stellen en halen van doelstellingen. Met deze resultaatgerichtheid probeert men het denken in termen van activiteiten, van je werk doen, om te zetten in het je verantwoordelijk voelen voor het halen van de doelstellingen. De achterlig- gende argumentatie van het management is dat gericht zijn op resultaten de flexi- biliteit, initiatiefkracht en eigen sturing – in termen van Arendt verantwoordelijk zijn en handelen –bevordert. Of deze argumentatie, en zo zijn er nog vele in de managementwereld te vinden, steekhoudend is, betwijfel ik. De verandering van object naar proces is geen verandering naar handelen, maar een verandering naar arbeiden. Ik heb dit in de paragraaf: het gelukkige leven van animal laborans en de ontwaarding van waarden beschreven. De kans dat mensen in het arbeiden ofwel in de noodzakelijke activiteiten, de slag naar het handelen dus naar initiatiefrijk, flexibel en zelfsturend kunnen maken, is niet groot.

Deze kritiek geldt ook het adagium dat in vele theorieën en benaderingen van organisatieverandering is terug te vinden, ‘de weg is de herberg’.153 _{Met deze}

uitspraak wordt, binnen het primaat dat het proces heeft, het doelgerichte en nuts- gerichte denken en werken onder kritiek geplaatst. Impliciet is daarmee bedoeld het zelfstandige, het initiatiefrijke van mensen te waarderen. Omdat door het bena- drukken van ‘de weg’ of het ‘trekken’ in plaats van ‘reizen’, het proces het primaat is gegeven, is het maar zeer de vraag of een omkering plaats heeft van werken naar handelen. Is in dergelijke organisatiekundige benaderingen niet eerder sprake van een bevestiging van het wereldbeeld van de maakbare wereld en de mens die alles kan beheersen, dan dat er een kritisch geluid te horen is? Een conclusie die Ellul wel trekt als hij alle psychologische of andersoortige veranderkundige aanpakken, als een tweederangs wetenschap afschildert, ofwel tot dienstmaagd van het management en de technologie bestempelt.154

De focus op het proces, in welke betekenis dan ook, lijkt geheel te passen binnen de voorrechten van homo faber, de vervaardiger, die ondanks zijn resultaat- gerichtheid, ondanks zijn aandacht voor vervaardiging weinig aandacht heeft voor de wereld c.q. werelden. Een tekort aan aandacht dat leidt tot vervreemding, tot het afwijzen van iedere activiteit die onnuttig is en het kritisch denken vermindert. Procesgericht zijn bevestigt eerder de idee dat iedere activiteit die niet een eerste stap is van een vervaardigingsproces, anders gezegd een nuttige stap is, beter ver- meden kan worden, dan dat zij het resultaat denken onder kritiek plaatst.

Een volgend aspect van de verandering van de positie van homo faber en de nadruk op proces is de devaluatie van de ‘zintuiglijke wereld’ en van de ‘bovenzin- nelijke wereld’. (Arendt,1999a:287) Hiermee is de kans en mogelijkheid verkleind om een niet-representeerbare alteriteit, ofwel het onophefbare andere, het andere dat zich onttrekt aan de discursieve communicatie te erkennen. De ander en het andere niet serieus nemen verkleint het vermogen de wereld als een ‘tussenruimte’ als een ‘spaces of appearances’ te ervaren. Het verkleint de vrijheid. Het onder professionals in het constructivistisch discours sterk levende idee dat

152 In welke mate publiekelijk deze inleiding in de gemeenschap kan plaats vinden is onderwerp van heftig debat. Verhoeven zegt hierover ‘In zekere zin betekent de privé-sfeer een constante bedreiging voorde publieke sfeer ...’ (Verhoeven,2003:186)

153 Wat voor de weg als herberg geldt ook voor andere motto’s of metaforen, bijv. het onderscheid dat Swieringa en Wierdsma maken tussen reizen en trekken.

procesbenaderingen de kans vergroot op het ontmoeten van elkaar en daarmee vernieuwing te creëren, die voor velen acceptabel zijn, zal nog eens tegen het licht gehouden kunnen worden.

Indien initiatief nemen, zelfsturing, flexibiliteit, creativiteit binnen het mechanistische wereldbeeld van homo faber wenselijk is dan is ten eerste van belang te beseffen dat er omkering van contemplatie naar werken heeft plaatsge- vonden. Ten tweede dat denken in processen niet wezenlijk anders is dan denken in doelen en resultaten. Als derde dat aandacht voor het zintuiglijke en bovenzin- tuiglijke – bij Arendt is dit de common sense – van betekenis is. Meer aandacht voor deze twee manieren van ervaren drukt zich uit in een liefde voor al wat duur- zaam aanwezig is en als duurzaam in de wereld komt. Een duurzaamheid waar mensen hun identiteit aan kunnen ontlenen en het vertrekpunt is van een indivi- dueel beginnen.