Religieuze en mystieke ervaringen

Er zijn velerlei gradaties in intensiteit bij religieuze ervaringen te onderscheiden. De meest intensieve worden mystieke ervaringen genoemd. Mystiek is waarschijn- lijk afgeleid van het Griekse muein dat afsluiten en inwijden betekent (de ogen sluiten of de mond houden). Het is verwant aan het woord mysterion – geheime

leer of geheime rite34_{. Mystiek betreft intensieve ervaringen die niet of amper}

onder woorden kunnen worden gebracht en die een gevoel en een weten teweeg- brengen die als mysterieus en geheimzinnig worden aangeduid. Personen die blijk geven dergelijke mystieke ervaringen te hebben gehad, worden mystici ge- noemd. Ze staan in eerste instantie sprakeloos en proberen hun uitzonderlijke ervaring die als gelukzalig en goddelijk wordt aangeduid veelal door beeldspraak en in poëzie onder woorden te brengen. Binnen het christendom ziet men deze goddelijke ervaring als een ontmoeting met de persoonlijke God of een ontmoe- ting met de Christus waarbij men deelt in zijn goddelijke dimensie. Er wordt dan ook gesproken over godservaringen en over de unio mystica, de mystieke eenwor- ding met God. Ook binnen jodendom en islam kent men de mystiek als een intensieve ontmoeting met JHWH of Allah, waar men in Hem opgaat en met Hem wordt verenigd.

Bij religies als taoïsme, boeddhisme of Advaita spreekt men over tot verlichting komen, ontwaken of gerealiseerd worden, als een opgaan in een alles overstij- gende werkelijkheid waarbij mensen soms totaal ontregeld kunnen zijn. Het zijn hoogtepunten van religieuze ervaring die als mystiek zouden kunnen worden aangeduid en waar God en het godsdienstige geen of amper een rol spelen. Van- uit een geseculariseerde samenleving wordt soms gesproken over mystiek zon- der God, over atheïstische spiritualiteit of spirituele ervaringen35_{. Al deze ervarin-}

gen duid ik aan als religieuze ervaringen.

Evelyn Underhill definieert in haar klassieke boeken over mystiek de mystieke ervaring als een eenwording met de werkelijkheid36_{. Abraham Maslow noemt de}

meest intensieve ervaringen die mensen kunnen meemaken piekervaringen37_.

Hij spreekt over ervaringen die een verpletterende indruk maken en verwijst daar- bij ook naar mystieke en religieuze ervaringen. Het gaat hem echter om geluks- ervaringen, om ervaringen waar mensen zichzelf vergeten of beter gezegd zich- zelf overstijgen.

Het blijkt in de praktijk moeilijk aan te geven waar precies de grenzen liggen tussen intensief, minder intensief en het meest intensief en wat precies de ver- schillen zijn tussen mystieke en religieuze ervaringen. Zoals men in de psychia- trie extreme vormen van menszijn bestudeert en in kaart brengt die als door een vergrootglas bepaalde kenmerken en eigenschappen van het menszijn blootleg- gen die door de psychologie als menselijke karakteristieken worden erkend, zo kan men door het bestuderen van mystiek meer inzicht krijgen in de meer alle- daagse vormen daarvan die we als religieuze ervaringen benoemen. Voortdurend lijken er profeten en mystici, kunstenaars, gekken, dwazen, genieën en weten- schappers te zijn die wijzen op de vertekeningen en verstollingen van de oor- spronkelijke, aan taal en tijd gebonden ervaringen van vorige generaties en die duidelijk maken dat de werkelijkheid anders is dan we denken wanneer we ons- zelf vergeten en al vallend en opstaand, doorheen alle inspanningen, alle tranen van pijn en geluk opgaan in datgene wat groter en belangrijker is, wanneer we een eenheid ervaren die zin geeft en vreugde schenkt. Een dergelijke mystiek komen we overal in de geschiedenis tegen, in het oosten en in het westen, in het

noorden en in het zuiden. Frits Staal spreekt over mystiek die volgens hem ‘ten onrechte als een deel van godsdienst wordt beschouwd, ondanks het feit dat de meeste mystici zich in de christelijke en islamitische tradities niet thuis hebben gevoeld.’38 _{Dat laatste kan misschien wel waar zijn, maar tegelijk moet worden}

opgemerkt dat ze ook, zij het achteraf en in een latere periode, als exponenten van die traditie moeten worden gezien en die tradities mede kleur hebben gege- ven, ze soms sterk hebben beïnvloed.

Hier stuit men toch op een verschil tussen het mystieke en religieuze namelijk dat mystiek zich somtijds verzet tegen het traditionele en vanzelfsprekende, het zelfs lijkt te willen afbreken, terwijl de meer gewone religieuze ervaring zich meer geborgen weet in de traditie. Misschien kan men zeggen dat de mystieke erva- ring nieuwe wegen opent waar de religieuze ervaring gebruik van maakt. Het religieuze herkent om zo te zeggen het mystieke als religieus, herkent het als een soort breekijzer, een eye-opener en stelt het ten voorbeeld.

In de herkenning en het voorbeeld stellen liggen overeenkomstige elementen besloten tussen het mystieke en religieuze en de verschillen in intensiteit en extremiteit verduidelijken hoe mystieke in tegenstelling tot religieuze ervaringen de bestaande orde bekritiseren en in die zin tot andere gevolgen leiden. In navol- ging van Underhill wordt mystieke ervaring vooral als een eenheidservaring omschreven, hetgeen in minder extreme mate ook van religieuze ervaring kan worden gezegd. Dit sluit aan bij meer auteurs die van mening zijn dat in de religieuze ervaring reeds een aanzet te vinden is van een mystiek eenheidsbele- ven39_{. Ondanks of misschien wel dankzij de verschillen tussen religieuze en mys-}

tieke ervaringen kan gezegd worden dat ze in het verlengde van elkaar liggen, oplopend in intensiteit waarbij de eerste als tamelijk frequente en de tweede als meer uitzonderlijke ervaringen worden gezien.

‘Wij stellen voor religieuze ervaring als een breed overkoepelend begrip op te vat- ten. Het is een breed begrip in de zin van een continuüm, met aan de ene zijde de alledaagse religieuze ervaring en aan de andere zijde de mystieke ervaring. Reli- gieuze ervaring is niet of het ene of het andere uiterste, maar kent verschillende nuances en kan tussen de twee extremen in gedefinieerd worden. Van de alle- daagse religieuze ervaring naar de mystieke ervaring is een oplopende reeks van religieuze ervaringen, namelijk oplopend in intensiteit. Wat gezegd wordt over de dagelijkse religieuze ervaring geldt in principe ook voor de mystieke ervaring, omdat in dit model mystieke ervaring ‘slechts’ een zeer intense of zelfs de meest intense religieuze ervaring is.’40

Ik sluit me bij dit citaat aan. Alledaagse religieuze ervaringen kunnen mensen uittillen boven het alledaagse en hen verbinden met een numineuze werkelijk- heid die ze als goddelijk, als transcendent, als wonderbaarlijk of als onbegrijpe- lijk ervaren zonder dat er meteen sprake is van mystiek. Dit kan zowel binnen als buiten een religie plaatsvinden. Buiten godsdiensten en kerken kunnen mensen openstaan voor een wereld die hen intensief gelukkig maakt en waarmee ze zich nauw verbonden weten. Dit kan geïnterpreteerd worden als een participatie aan

de goddelijke wereld, maar het kan zich ook manifesteren in een atheïstische houding waarbij aan het bestaan van God en godsdienst voorbij wordt gegaan. Binnen de bestaande godsdienst kunnen mensen zich verbonden weten met vele andere gelovigen en in hun religieuze ervaring een ontmoeting met God of met het goddelijke beleven die hen intensief gelukkig maakt. Er kunnen ook gods- dienstige ervaringen zijn die in verband staan met de godsdienst, de eredienst, de vertrouwde gebruiken en de bekende mensen. Wanneer er echter niet over een eenheidsbeleving kan worden gesproken, kunnen dergelijke godsdienstige en kerkelijke ervaringen in mijn ogen niet als godservaringen of religieuze erva- ringen worden beschouwd.

Het religieuze kan dus niet zonder meer worden geïdentificeerd met alles wat er in een kerk gebeurt of in een godsdienstige context plaatsvindt. De westerse secularisatie heeft de invloed van God, kerk en godsdienst zowel op de samen- leving als op het individu sterk doen afnemen. Dat religieuze ervaringen er zelfs geheel los van kunnen worden gezien tracht ik in het volgende hoofdstuk aan te geven. Daar worden enkele eigentijdse religieuze ervaringen beschreven, waarbij in eerste instantie twee voorbeelden van hedendaagse mystiek in kaart worden gebracht om die vervolgens te vergelijken met andere daarmee verwante ervarin- gen. (Via het extreme krijgen we immers vaak meer zicht op het minder extreme, omdat daar dezelfde verschijnselen maar dan minder uitvergroot zichtbaar wor- den.) In het daarop volgende hoofdstuk worden die in verband gebracht met en- kele mystieke beschrijvingen zoals de geschiedenis die ons aanreikt. Uiteindelijk wordt geprobeerd via al die onder woorden gebrachte ervaringen tot een aantal gemeenschappelijke kenmerken te komen die zowel de mystieke als de religieu- ze ervaring betreffen en die als karakteristiek voor het religieuze kunnen worden beschouwd.