De religieuze eenheidservaring

Persoonlijke ervaringen kunnen niet los van de persoon en zijn of haar levens- geschiedenis worden gezien. Religieuze ervaringen zijn persoonlijke ervaringen die worden beïnvloed door voorafgaande ervaringen, zoals alle ervaringen van iemand in elkaar grijpen en elkaar beïnvloeden. Ze laten zich moeilijk objective- ren en generaliseren. Het betreft unieke, eenmalige en persoonlijke ervaringen die de indruk wekken niet voorspelbaar te zijn. Ze kunnen plaatsvinden bij gebeurtenissen die men meemaakt en die een diepe indruk achterlaten, schok- kende gebeurtenissen, een ongeluk, de dood van een dierbare, een ernstige ziek- te, waardoor mensen zo zijn aangeslagen dat ze ontledigd zijn en zich opgeno- men weten in een totaliteit die afschuwelijk en angstaanjagend is, doch tegelijk een zuiverende en helende werking kan hebben. Religieuze ervaringen kunnen ook plaatsvinden tijdens blijde gebeurtenissen zoals een verliefdheid, een brui- loft, de geboorte van een kind, het krijgen van de ideale baan, waardoor men zich op de wolken van het bestaan verheven weet en alle eerdere pijn en verdriet wordt overstegen in een gevoel dat alles met elkaar verbindt. Deze ervaringen kunnen religieus of heilig worden genoemd. Heilig verwijst, zoals we zagen, naar heel. In het Grieks en Latijn kan ‘heilig’ een dubbele betekenis hebben, aangezien de woorden hagios en sacer zowel vervloekt en smerig als zuiver en heel betekenen. In eenzelfde woord zijn hier beide tegenstellingen verenigd. Misschien dat in de religieuze ervaring dit ook het geval is en dat de tegenstellingen als in een dialec- tisch gebeuren in een wonderlijke eenheidsgevoel overstegen worden.

Uit een waaier van bijzondere en vaak aangrijpende persoonlijke ervaringen heb- ben we een religieuze ervaring benoemd als een ervaring van een eenheidsgevoel waarin men zelf geheel opgaat. Het betreft een eenheid waar geen tegenstellin- gen lijken te zijn tussen dit of dat, geen onderscheidingen tussen boven of bene- den, binnen of buiten. De kenmerken van deze eenheidservaring hebben we in eerste instantie gedestilleerd uit de beschrijvingen van de mystieke ervaringen van Erik van Ruysbeek en Franklin Jones (paragraaf 3).

De meeste daarvan zijn herkenbaar in de aangehaalde beschrijvingen van reli- gieuze ervaring, al verschillen ze veelal in omvang en intensiteit. Het gevoel van almacht en alomvattendheid zoals dat uit de mystieke ervaringen naar voren komt, speelt bij veel religieuze ervaringen echter minder een rol. Het lijkt me juister dit kenmerk te zien als een element van het intense geluk waarmee men de hele wereld denkt aan te kunnen en dat in die zin een gevoel van almacht met zich mee brengt.

De beschrijving van Krishnamurti geeft daarentegen aanleiding het telkens nieu- we en unieke van de ervaring als apart kenmerk toe te voegen, temeer daar dit bij andere beschrijvingen eveneens herkenbaar is en impliciet ook in de mystieke ervaringen van Jones en Van Ruysbeek ligt opgesloten.

De gevolgen van de mystieke en religieuze ervaringen zijn weliswaar van een andere orde dan de genoemde kenmerken die de aangeduide eenheidsbeleving karakteriseren, maar ik wil ze hier toch als een kenmerk beschouwen, omdat ze

de persoon in kwestie doen veranderen, omdat ze herinneringen teweeg brengen en nieuwe inzichten die soms tot ander gedrag leiden. De gevolgen kunnen bo- vendien, zoals James al aangaf, als het meest toetsbare criterium van religieuze ervaring worden gezien. Aan de vruchten herkent men de boom.

Dientengevolge kunnen we de religieuze eenheidservaring typeren met de vol- gende zes karakteristieken.

Allereerst is er de constatering dat de eigen persoon geen dominante rol vervult.

Bij de eenheidservaring wordt het ego of het zelf hoogstens als getuige vermeld. De tegenstelling tussen subject en object, tussen ik en de wereld verliest als het ware zijn betekenis. Er wordt soms geschreven over belangeloze fascinatie waar- in het zelfbeeld geen rol meer speelt, of over jezelf helemaal loslaten zodat er slechts ‘een gewaar worden’ resteert. De eenheid van het religieuze wordt beleefd als een wegvallen van het ik-systeem, het opgaan in een grotere totaliteit, waarbij de grenzen van het ego wegvallen en er sprake is van verlies van het ikbesef.

Vervolgens wordt de religieuze eenheid beleefd als een intens geluk, waar geen

rimpelingen, geen onderscheidingen en voorvallen de eenheid kunnen versto- ren. Dit intense of optimale geluk wordt op verschillende manieren onder woor- den gebracht. Er wordt geschreven over een ervaring die je de tranen in de ogen doet springen (Kuitert), over dankbaarheidstranen die over je gezicht lopen (Etty Hillesum). De tegenstelling tussen geluk en verdriet lijkt overwonnen. Er zijn sterke aanwijzingen dat de eenheid van deze transpersoonlijke piekervaring pijn en verdriet niet uitsluit maar juist omarmt en omvat. Het gevoel van bevrijding (Thijssen) kan ook als een versterkte euforie van geluksgevoel worden gezien.

Een derde typering van de eenheid betreft het gevoel van tijdloosheid. Er worden

geen onderscheidingen in de tijd ervaren, geen verschil tussen nu en straks, tus- sen vandaag, gisteren en morgen. De klok staat stil, er is geen tijd. Men schrijft niet te weten hoe lang de ervaring duurt, men ervaart de eenheidservaring als eindeloos, tijdloos, men participeert aan de eeuwigheid. De schoonheid ligt bui- ten de tijd (Krishnamurti). Dat de successie van tijd eveneens wordt onderbroken bij intensief lijden en intensief geluk kan betekenen dat er hier een verband bestaat met het religieuze dan wel dat sommige pijn- en gelukservaringen als religieus kunnen worden aangemerkt. Maslow geeft aan dat piekervaringen reli- gieus te noemen zijn en dat we in onze mooiste ogenblikken geen besef van tijd hebben.

Als vierde karakteristiek getuigt het besef van het onmaakbare en niet organiseer-

bare van de eenheidservaring. Het overvalt mensen, het gebeurt in onbewaakte ogenblikken, vermoedelijk daar waar de bewaking van het verstandelijke ego wegvalt. Men wordt zich plotseling bewust van een overrompelende eenheid die als liefde, als vuur of als leegte wordt omschreven. Het gebeurt onverwachts, het is niet voorspelbaar. (Ik vermoed dat een religieuze eenheidservaring niet is op te roepen, af te dwingen of te plannen, omdat ze geen resultaat is van de wil van het ego. Er zijn echter wel manieren van leven, bepaalde oefeningen, meditaties, al- lerlei middelen waardoor men open kan staan voor een dergelijke ervaring. Wat onverwachts wordt ervaren hoeft bovendien nog niet onverwachts te zijn. We

zijn ons niet bewust van alle processen die in ons organisme optreden, zoals we ook niet weten welke ervaringen die teweeg kunnen brengen.)

Als vijfde punt kan gelden dat de eenheid van een geheel andere orde is dan men

gewoon is en daarom als volkomen nieuw en uniek wordt ervaren. De eenheids- ervaring voldoet niet aan de verwachtingen, aan wat men mogelijkerwijze voor ogen had of beoogde. Dit sluit aan bij het vorige punt in de zin dat de ervaring anders is dan men vooraf meende te denken, dan men verwachtte. Vooral Krishna- murti brengt dit naar voren en zegt dat het bekende nooit essentie is. Essentie is altijd nieuw. Men is door een dergelijke beleving met stomheid geslagen. Het beleefde blijkt moeilijk onder woorden te brengen. Men neemt zijn toevlucht tot poëzie of andere kunstvormen omdat daarmee de uniciteit van het gebeuren beter kan worden aangeduid.

Een zesde kenmerk betreft de gevolgen die de eenheidservaring in lichaam en geest bewerkstelligen. Mensen worden door de ervaring ten diepste geraakt hetgeen veranderingen in gedrag en bewustzijn tot gevolg heeft. Intensieve religieuze ervaringen kunnen een leven drastisch veranderen, maar ook minder intensieve religieuze ervaringen blijken veelal onvergetelijk en beïnvloeden in hoge mate alle daarna komende ervaringen. Onderzoekers als Maslow en Ferrucci geven aan dat de piekervaringen en de transpersoonlijke ervaringen die zij beschrijven (en die mijns inziens ook getuigen van een religieuze eenheids- ervaring) niet alleen bepaalde nieuwe inzichten opleveren, maar ook een bepaal- de gedragsveranderingen.

Al deze kenmerken hangen samen en liggen in de religieuze eenheidservaring besloten. De onderscheiden invalshoeken zijn meer handvatten die de ervaring trachten te benoemen. Ze vormen geen onderscheiden deelaspecten die samen het ene geheel van de ervaring zouden vormen. Tijdens de ervaring zijn er geen onderscheidingen. Deze zijn achteraf het cognitieve gevolg in een poging de er- varing te benoemen.

In het volgende hoofdstuk wordt bezien in hoeverre deze religieuze ervaringen aansluiten bij verschillende mystieke ervaringen uit het verleden waar andere levensomstandigheden golden en andere opvattingen heersten. Daarbij gaan we niet alleen te rade bij de christelijke mystiek maar wordt geprobeerd in beperkte mate ook iets van de mystiek uit andere religies en godsdiensten te vermelden. Uiteraard liggen daar culturele en godsdienstige verschillen. Verschillende auteurs zoals Aldous Huxley73 _{hebben echter vele decennia geleden al opgemerkt}

dat er een universele mystiek bestaat. Dit universele of gemeenschappelijke wordt door hen niet altijd even duidelijk benoemd. Ik probeer dat te doen door te laten zien hoe kenmerken van hedendaagse religieuze ervaringen aansluiten bij die mystiek. Daarmee hoop ik niet alleen te onderschrijven dat mystiek iets van alle tijden is, maar ook aan te tonen dat religieuze ervaringen (die daarmee nauw verwant zijn) als algemene menselijke verschijnselen kunnen worden gezien.