AGTERGROND: DIE VERMOË EN VERTEENWOORDIGING VAN ’N MAATSKAPPY
3. HUIDIGE REGSPOSISIE
3.3 Klasse maatskappyverteenwoordigers
Die tipe maatskappyverteenwoordiger, speel ’n belangrike rol by die vraag of die derde inderdaad die maatskappy aanspreeklik kan hou tot die kontrak. Daar word basies twee tipes maatskappyverteenwoordigers aangetref, naamlik:
48 Du Plessis 1991:287.
49 1961 2 SA 257 W: 266E: “[I]mplied authority can be inferred, when the official acting on behalf of the company purports to exercise an authority which that type of official usually has even though the official is exceeding his actual authority.” 50 Kerr 1991:75.
51 1978(b):173. 52 1978(b):173.
gebruiklike maatskappyverteenwoordigers en buitengewone maatskappy- verteenwoordigers.
(a) Gebruiklike maatskappyverteenwoordigers54
Indien ’n derde met ’n gebruiklike maatskappyverteenwoordiger onderhandel, byvoorbeeld ’n besturende direkteur, mag die derde aanvaar dat dié verteenwoordiger oor die nodige volmag beskik wat normaalweg met daardie amp vereenselwig word.55 Die aard en die omvang van die verteenwoordiger se skynbare volmag sowel as die vraag of die verteenwoordiger binne sy gebruiklike volmag opgetree het, is ’n feitevraag wat na gelang van die omstandighede in elke geval bepaal moet word.56
Daar is in Freeman and Lockyer v Buckhurst Park Properties (Mangal) Ltd57 beslis dat estoppel die enigste grondslag is waarop die maatskappy gebonde gehou kan word indien die derde met ’n ongemagtigde, maar gebruiklike maatskappyverteenwoordiger ’n kontrak gesluit het. Daar word met die denke in die Freeman-saak verskil, aangesien hierdie saak die onderskeid tussen die Turquand-reël en die estoppelleerstuk totaal geϊgnoreer het. Hierdie beslissing het gelei tot verwarring betreffende die verteenwoordigingsreg in Engeland wat na Suid-Afrika deurgesyfer het soos blyk uit die beslissing van Wolpert v Uitzigt Properties (Pty) Ltd.58
In hierdie saak het sekere direkteure promesses namens die maatskappy aangegaan. Artikel 22 van die statute bepaal egter die volgende:
A resolution in writing signed by all directors shall be valid and effectual as if it had been passed at a meeting of directors duly called and constituted.59
54 Hierdie is die verteenwoordigers wat normaalweg met daardie tipe bevoegdheid beklee word.
55 Du Plessis 1991:294. Sien ook Freeman and Lockyer v Buckhurst Park
Properties (Mangal) Ltd 1964 1 All ER 630 CA; SA Securities v Nicholas 1911
TPD 450.
56 Du Plessis 1991:298. Freeman and Lockyer v Buckhurst Park Properties (Mangal) Ltd 1964 1 All ER 630 (CA).
57 1964 1 All ER 630 (CA).
Daar was egter ’n resolusie deur die maatskappy geneem wat die volgende bepaal het:
Resolved. That Eric John Hepker and/or Tom McAlpine and/or William Lowenthal, be, and they are hereby authorised and empowered, to sign all bills, cheques and promissory notes, and other negortiable documents, for and on behalf of this company, as sureties and co principal debtors, and it was further resolved that the above is to be retrospective, as from 1st of November 1955. Dated at Johannesburg this 2nd day of May 1956. Signed – E.J. Hepker. Signed T McAlpine.60
Slegs twee van die drie direkteure het bogenoemde resolusie onderteken. Daar is namens mnr. McAlpine aangevoer dat alhoewel handtekeninge op die dokument verskyn het, hierdie resolusie op ’n vergadering van direkteure geneem is en dat dit nie ’n resolusie soos beoog in artikel 22 van die statute was nie. Dit moes egter op ’n oorwig van waarskynlikhede bewys word. Die betrokke resolusies kon nie in die notuleboeke van die direksievergaderings gevind word nie, en gevolglik kon dit nie op ’n oorwig van waarskynlikhede bewys word dat hierdie resolusie op ’n direksievergadering geneem is nie. Dit het gevolglik geblyk dat McAlpine, as enkeldirekteur, nie behoorlik gemagtig was om promesses namens die maatskappy aan te gaan nie.
Daar is egter aangevoer dat Uitzicht Properties weens die werking van die estoppelleerstuk nie kon aanvoer dat McAlpine nie behoorlik gemagtig was om die transaksies aan te gaan nie. Die redes waarom die estoppelleerstuk toepassing moes vind word gevind in die beëdigde verklaring van ene Jankelson:
(a)…the said McAlpine was allowed to utilise the rubber stamp of defendant’s company… (b) Promissory notes which I had previously discounted for defendant Company had been signed either by the said McAlpine alone, or by the said McAlpine and the said Hepker together on behalf of the defendant Company.61
Daar kon nie bewys word dat die maatskappy McAlpine met sy rubberstempel toevertrou het nie en dit kon ook nie bewys word dat daar in die verlede
59 Op 258:H. 60 Op 259:B.
promesses met Jankelson aangegaan is nie. Die derde direkteur ene Lowenthaal het in ’n beëdigde verklaring die volgende in verband met die beweerde promesses te sê gehad:
I have personally searched the Company’s files and records, where paid promissory notes issued or endorsed by the Company are usually kept, and have not been able to find any promissory note, having been paid, issued to the said Jankelson or the plaintiff which bears the signature of McAlpine alone.62
Die regter het bevind dat estoppel nie in hierdie saak van toepassing is nie, en dat die advokaat vir die eiser nie eintlik op die estoppelleerstuk staatgemaak het nie, maar eerder op werklike volmag (wat duidelik nie aanwesig was nie).63
Die regter verwys hierna na “the most difficult aspect of the case”64 en begin die aanwendingsmoontlikheid van die Turquand-reël bespreek. Die regter gee verder toe dat dit nie algemeen is vir ’n enkeldirekteur om as agent vir ’n maatskappy op te tree nie.65 Dit is egter moontlik vir die maatskappy om aan ’n enkeldirekteur die bevoegdheid om die maatskappy te bind te delegeer. In die betrokke geval het artikel 47(h) van die maatskappy se statute die direksie gemagtig om:
To determine who shall be entitled to sign on the Company’s behalf bills, notes, receipts, acceptances, endorsements, cheques, releases, contracts and documents.66
Die regter vra dan die vraag of ’n buitestander wat met ’n enkeldirekteur van ’n maatskappy onderhandel sonder enige verdere navrae kan aanneem dat die direkteur die maatskappy gebonde kan hou. ’n Verdere vraag kom dan na vore en dit is of ’n maatskappy gebonde gehou kan word aan die kontrak indien dit soos in dié betrokke geval nie bo oorwig van waarskynlikhede bewys kan word dat die enkeldirekteur behoorlik gemagtig was om die kontrak aan te gaan nie.67 Ten einde hierdie vrae te beantwoord gryp regter Claassen na die Engelse reg,
61 Op 260:B. 62 Op 260:E-F. 63 Sien 260:F-G. 64 Op 260:G.
65 Sien 262:D-E. “It is of course trite law that a single director out of a board of directors is not ordinarily an agent of the company of which he is a director.” 66 Op 262H-263A.
alhoewel hy homself waarsku voordat hy die vrae begin bespreek deur die volgende woorde te uiter:
“Our courts have followed English cases in these problems, but it must be remembered that English Law is rich in precedent, but not so well off in principle.”68
Regter Claassen verwys na vier moontlike organe wat transaksies namens ’n maatskappy kan aangaan: eerstens die besturende direkteur,69 tweedens die voorsitter van die direksie,70 derdens enige ander persoon deur die maatskappy genomineer,71 en in die laaste plek enige persoon in kategorie drie wat oor skynbare- maar nie werklike volmag beskik nie.72 Die regter verwys deurentyd na die estoppelleerstuk en estoppel terminologie, alhoewel hy dit duidelik gestel het dat hy met ’n bespreking van die Turquand-reël besig is. Hierna maak die regter ’n kardinale fout waar hy bevind dat die Turquand-reël in al vier bogenoemde gevalle toepassing kan vind.73 Regter Claassen voer ook aan dat daar moontlike verskille kan wees in die gebruiklike bevoegdhede wat aan direkteure van publike- en private maatskappye toegedig kan word. Volgens hom kan meer bevoegdhede aan direkteure van privaatmaatskappye toegedig word aangesien hulle gewoonlik meer geredlik by die bestuur van dié maatskappyvorm betrokke is.74
Regter Claassen bevind op die feite dat McAlpine (’n gewone direkteur) nie oor uitdruklike volmag beskik het nie en bevind dat die moontlikheid ondersoek moet word of die direkteur oor skynbare volmag beskik het. Hierna spring hy dadelik weer na die ondersoek of daar inderdaad stilswyende werklike volmag teenwoordig is.75 Dit dui met respek daarop dat die geleerde regter die estoppelleerstuk en die Turquand-reël totaal verwar het. Alhoewel die korrekte beslissing gelewer is, naamlik dat die maatskappy nie gebonde gehou kon word op grond van die promesses nie, is dit op die verkeerde gronde gedoen. Die maatskappy kon nie gebonde gehou word nie, aangesien dit duidelik was dat
68 Op 265:B-C. 69 Op 265:H. 70 Op 266:B-D. 71 Op 266:D-H. 72 Op 266:H. 73 Op 267:B. 74 Op 267:D-F. 75 Op 267:H.
daar agterdogwekkende omstandighede teenwoordig was en dat daar dus ’n verdere ondersoekplig op die derde party gerus het.
(b) Buitengewone maatskappyverteenwoordigers
Buitengewone maatskappyverteenwoordigers (byvoorbeeld nie-uitvoerende direkteure) is persone wat nie normaalweg namens die maatskappy sou handel nie. Indien ’n ongemagtigede buitengewone maatskappyverteenwoordiger kontrakte as verteenwoordiger van ’n maatskappy met ’n derde sluit, is die kanse baie skraler dat die Turquand-reël as grondslag vir die maatskappy se gebondenheid kan dien. Die rede hiervoor is dat die maatskappy kan aanvoer dat die posisie van die buitengewone verteenwoordiger ’n tipiese omstandigheid is wat die derde op sy hoede moes plaas en die derde moes noop om verdere ondersoek in te stel aangaande die verteenwoordiger se volmag.76 Die estoppelleerstuk is in hierdie omstandighede die aangewese grondslag waarop aanspreeklikhed gegrond moet word.
3.4 Doelstellingsklousule
Die Maatskappywet 61 van 197377 het die reëls in verband met doelstellingsklousules in die Suid-Afrikaanse maatskappyereg gewysig.78 Die hoofdoelstelling van die maatskappy moet in die akte van oprigting vermeld word.79 Die omvang van ’n maatskappy se vermoë word deur sy hoofdoelstelling bepaal.80 Onbeperkte aanvullende doelstellings kan by die hoofdoelstelling ingelees word, indien die aanvullende doelstellings nie uitdruklik in die akte van oprigting uitgesluit word nie.81 Elke maatskappy besit ook onbeperkte bevoegdhede, insluitende die gewone bevoegdhede in bylae 2 van die Wet uiteengesit, om dit in staat te stel om die hoof- en aanvullende doelstellings van
76 Blackman 2002:4.46-4.49. Sien Tuckers Land and Development Corporation
(Pty) Ltd v Perpellief 1978 2 SA 11 T; Wolpert v Uitzigt Properties (Pty) Ltd 1961
2 SA 257 W 266:E-G. Sien ook die bespreking van die Wolpert-saak onder punt 3.2 (a).
77 Hierna die “Wet”.
78 Sien artikels 33 en 34 saamgelees met artikel 52 van Wet 61 van 1973. Vir ’n deeglike bespreking van hierdie artikels sien hoofstuk 6.
79 Artikel 52(1)(b). 80 Artikel 33(1).
die maatskappy te verwesenlik, met die voorbehoud dat dáárdie bevoegdhede nie uitdruklik in die akte van oprigting uitgesluit of gekwalifiseer word nie.82
Die hoofbesigheid van die maatskappy moet ook deur die akte van oprigting vermeld word.83 Indien die hoofbesigheid wat te eniger tyd werklik deur die maatskappy gedryf word, binne die vermoë van die maatskappy val slegs uit hoofde van ’n doelstelling aanvullend tot die hoofdoelstelling, sal sodanige hoofbesigheid geag word die hoofdoelstelling van die maatskappy te wees.84