opleidingsniveau en etniciteit) in vergelijking met de andere interviews.
9.1. de narratieve herdefiniëring van gezond leven
9.1.1. Verhaallijnen: gesitueerdheid en co-constructie
Ter illustratie van het constructieproces waarin interviewer en geïnterviewde en later de onderzoeker in de analyse proberen stukje bij beetje de betekeniswereld van de geïnterviewde te verkennen en verhelderen (Smaling, 1996; Emerson & Frosh, 2004), beschrijf ik in de nu volgende analyse uitgebreid en open enkele interpretatieproblemen. Ik begin met een fragment bijna aan het begin van het interview (zie 9.2.1. voor een uitgebreidere beschrijving van dit plotse begin), waarin Abdullah twee thema’s en hun onderlinge verband introduceert (zo begrijp ik achteraf): lichaamskennis en modegevoeligheid.
Fragment 9.1.
Scène 1. Lichaamsgevoel
Sequens 1. Tweeledige lichaamskennis
ABDULLAH: Ook lichaam, met geest die in geplaatst door de God om 1.
lichaam te laten voelen van alle kant
Als pijn, dat gaat lichaam helemaal pijnlijk als wat echt eh zeg maar prettig dat heelt
2. 1
lichaam gaat mij op dit moment goed ANNEKE: ja ok dus het kan twee kanten op 3.
ABDULLAH: het kan van twee kanten op kijken 4.
als iemand iets eh warm drinkt die voelt de brand
En het gevoel gaat niet alleen op een plek, nee het gaat heel het lichaam Het gevoel heeft over de brand
5.
En ook precies hetzelfde als je iets koud neemt, echt fris, eh dan je voelt ook door 6.
het hele lichaam voelt het koud binnenin Dat is het gezond tijd
7.
Tijd gaat met het gevoel van de persoon 8.
Sequens 2. Modegevoeligheid
Als iemand geld heeft genoeg, hij (.) Is (.) Tevreden 9.
Meer dan zonder geld 10.
Hij lopen en hij weten dat heeft wel geld om zijn boodschappen te doen 11.
Dan lopen met zonder mode hij weet eigenlijk graag wat hij graag wil, betaald 12.
Maar als iemand zonder geld, heeft heel ander gevoel in zijn lichaam 13.
Hij wil wat, maar is geen geld 14.
Hoe kan hij gezondheid (onverstaanbaar) naar voren brengen? Dat kan niet! 15.
Hij heeft een ander gevoel dan die andere 16.
Dat is het gezondheid 17.
Ieder persoon heeft eigen gevoel ook voor zijn gezondheid 18.
1 Hij bedoelt hier dat pijn helend werkt, en niet hele lichaam, zo licht hij bij navraag later toe. • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • •
Op drie manieren sluit Abdullahs beginonderwerp in het interview (sequens 1) aan bij Canguilhems conceptualisering van gezondheid. Het lichaam krijgt ten eerste een
eigenstandigheid. Dit is bijvoorbeeld te zien aan het gebruik van ‘het gevoel’ als protagonist (r.6-7). Het pijnlijke, prettige, koude en warme gevoel geeft informatie en ‘heelt’ (r.2). Hoewel Abdullah nergens expliciet naar traditionele Islamitische geneeswijzen refereert, lijkt hij hier te verwijzen naar de balans tussen lichaamssappen en elementen die daarin centraal staat (Khan, 1986; Ullman, 1978)2. Ten tweede legt Abdullah de nadruk op de individuele ervaring van
gezondheid en pijn. Het lichaamsgevoel van het individu (bij Canguilhem organisme, bij Abdullah de persoon) kenmerkt zich ten derde door een momentane evaluatie: ‘gaat mij op dit moment goed’(r.2)3.
Deze theoretische geïnformeerdheid had me tijdens het interview kunnen helpen om gesensitiveerd te zijn voor wat Abdullah verstaat onder gezond leven. Het verstaan van Abdullah werd namelijk niet alleen bemoeilijkt doordat ik tijdens het interview (maar ook in de analyse) moeite had te verstaan wat Abdullah zegt. Ik vraag me als analist af wat Abdullah bedoelt met zijn verwijzing naar de ‘tijd’ (r.10), wat herhaaldelijk terugkomt in het interview. Door aandacht voor deze herhaling te hebben, kon ik waarnemen dat wat ik eerder aanzag voor Abdullahs gebrekkige Nederlandse taalbeheersing en inconsistentie4 verwijst naar een heel belangrijk onderscheid
tussen de gezonde tijd en gezondheid. Later in het interview legt hij uit dat gezonde tijd verwijst naar het tijdelijke aardse leven waarin gewerkt moet worden en gezond leven naar het eeuwige leven in het hiernamaals waar alles wat men wil aanwezig is zonder inspanning. Abdullah legt ook uit aan mij waarom aandacht voor woorden zo belangrijk is. Gezond leven als woord, waar ik naar vraag, verwijst voor mensen met een religieuze achtergrond naar gezond leven in het
hiernamaals. Gezond leven zoals ik het bedoel, als geleefde praktijk, heet volgens hem in zijn wereld gezonde tijd.
Net als de ‘tijd’ was er nog een woord dat mijn aandacht trok: de mode. Wanneer Abdullah (sequens 2) ineens overgaat naar wat mij een heel ander domein leek, geld en ‘mode’, grijp ik, net als bij de ‘tijd’ verbaal niet in door om nadere uitleg te vragen. Als interviewer worstelde ik met het spanningsveld tussen enerzijds Abdullah interrumperen wanneer ik hem niet begreep of verstond en anderzijds hem de ruimte geven zijn verhaal ongestoord te doen en zijn woorden- vloed niet te onderbreken. Mijn idee is dat rapport zowel beschadigd kan worden als iemand zich onbegrepen voelt als wanneer iemand zich continu onderbroken voelt. Misschien zag hij dat ik hem niet begreep, en probeerde hij zijn verhaal over de gezonde tijd en een gezond gevoel te
2 In de islamitische geneeskunde wordt kou met warmte bestreden, droogte met natheid. Deze klimatologische
gesteldheden corresponderen met de elementen lucht en vuur, aarde en water, met de kleuren wit, rood, zwart en geel en met de lichaamssappen speeksel, bloed, gele en zwarte gal (Khan, 1986; Ullmann, 1978). De relevantie van de islamitische geneeskunde heb ik niet van tevoren bepaald, maar op basis van de aanwijzingen hier in de tekst. Het doel hiervan is om het risico van ascriptivisme te voorkomen (het extern toekennen van een bepaalde context of identiteit zonder dat er concrete aanwijzingen in de tekst zijn dat deze context of identiteit relevantie heeft voor de spreker, zie §9.).
3 Ter verheldering, door hier in mijn argumentatie vanuit het theoretisch kader te redeneren suggereer ik ten onrechte
een top-down analyse. In de praktijk van het onderzoek was eerder sprake van een wisselwerking tussen theorie en empirie. Door aandacht aan de woorden van Abdullah (en andere respondenten) te besteden kwam ik op het spoor van de relevantie van het momentane karakter van gezond leven, zodat ik Canguilhem lezend de relevantie van zijn conceptualisering voor het onderwerp beter begreep.
4 Hij lijkt gezondheid en gezond tijd door elkaar te gebruiken. Voor de bepaling van de weergave in het transcript (r.7)
heb ik me niet alleen gebaseerd op de semantische overwegingen. Ik heb ook zorgvuldig het bandje meerdere malen beluisterd om te horen hoe hij op dit moment in het interview de woorden uitspreekt in vergelijking met r.18.
165 | hoofdstuk 9
de gezamenlIjke constructIe van de geïntervIewde als deskundIg (abdullah)
vertalen naar mijn (veronderstelde) belevingswereld. Hij koppelt namelijk het verhaal over tevreden zijn met geld, of juist iets willen wat niet kan aan het eigen gevoel voor zijn gezondheid (r.20), waarmee hij de relevantie van het geldvoorbeeld voor zijn introductie over het
lichaamsgevoel duidelijk probeert te maken. Omdat mijn verwarring in het transcript niet zichtbaar wordt, is het echter moeilijk te bepalen welke invloed ik als luisteraar precies heb gehad op de abrupte overgang (die voor hem misschien helemaal niet zo abrupt was).
Wat ik wel meen te begrijpen uit de stortvloed aan woorden aan het begin van dit interview, is wat hij vertelt over de seizoenen en het land5. Daarop vraag ik door in het volgende
fragment.
Fragment 9.2.
Scène 1. Vergane tijd: natuurwijsheid Sequens 1: gezonde (voor)ouders
ANNEKE: Kun je dan zeggen dat de Marokkanen daar] dat jullie dichter bij de natuur 1.
leefden dan in Nederland
en dat dat makkelijker maakte om gezond te leven begrijp ik dat goed?
ABDULLAH: Zeker 2.
ANNEKE: Ja 3.
ABDULLAH: Zeker. Omdat, dat is dat vertel ik hier niet alleen (over) mezelf, nee, 4.
over wat (wij hebben) meegemaakt met onze ouders ANNEKE: Ja, ja
5.
ABDULLAH: Dat als ik nou hier over mijn opa die eigenlijk 105 jaren leefde, hij heeft 6.
eigenlijk één keer een prik gehad van de arts ANNEKE: Ja, dus hij was heel gezond 7.
ABDULLAH: Heel gezond geweest 8.
En (als) hij eigenlijk tussendoor ziek (was), zwaar verkouden 9.
(ging hij) eigenlijk gewoon naar bed
wordt met olijfolie eh ingesmeerd eh beetje warm gemaakt met een zeg maar een lappie eh
wordt (hij) goed (toe)gedekt met dekens, met (onverstaanbaar) En dan langzaam is hij genezen
10.
Gezond worden is geen probleem geweest […] 11.
5 Van informanten heb ik begrepen dat de cyclus van de dagen, seizoenen en van het leven als geheel een centraal
element is in het dagelijks leven van de veelal van het platteland afkomstige berbers in Nederland. Zij bevestigen ook het belang dat met name de eerste generatie hecht aan wat in hedendaagse termen ‘transparantie van de voedselketen’ zou heten: weten waar het eten vandaan komt. Daarom zullen zij niet gauw naar een McDonalds gaan. De herkomst van het eten wordt niet alleen van belang geacht uit gezondheidsoverwegingen, maar ook om zich ervan te verzekeren dat de voeding halal is (voldoet aan religieuze hygiënevoorschriften). Het vinden van de juiste voeding in Nederland is een veelbesproken thema. Zo was ik getuige van een levendige discussie onder de Marokkaanse interviewers over de goede olijfolie. De toename van Marokkaanse winkels in Nederland wordt in dit verband door sommige geïnterviewden toegejuicht. Informanten vertelden over de vele vragen die imams in het begin van de migratie kregen over het naar de plaatselijke bakker gaan. Bij gebrek aan vertrouwde voeding gaf een respondent aan te zoeken naar producten die ‘nabij’ zijn.
• • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • •
Sequens 2. Nu jong met pijn
ANNEKE: En dat is ook jouw voorbeeld? 12.
ABDULLAH: Dat is mijn voorbeeld, omdat ik zit nog alleen met pijn 13.
ANNEKE: Ja 14.
ABDULLAH: Ik hoor dat nou van mensen alleen maar pijn pijn 15.
Dat is eh in de leeftijd van 40 en je ziet een jongeman van 40 jaar die gaat gewoon 16.
klagen
“Ja met mijn rug mijn (hoofd) met mijn voeten met” 17.
Ook met mij, ik ben ja 53 jaar, maar mijn voeten (ik heb altijd pijn) 18.
En als (je) wakker wordt ‘s morgens kunnen (onverstaanbaar) helemaal niet staan 19.
Echt langzaam anders 20.
Waar dat vandaan komt 21.
ANNEKE: Iedere dag? 22.
ABDULLAH: Dat is dagelijks. Is dagelijks 23.
Dat is geen gezond meer. Dat is geen gezond meer 24.
Lichaam wordt gewoon is niet meer niet meer terug naar de gezondheid 25.
Sequens 3: oorzaak van pijn: ontwikkelde groenten
Omdat […] voeding is gewoon ontwikkeld door de (gespecialiseerde mensen) […] 26.
Aardappel is één één groente die eigenlijk in zijn vorm (is) gebleven 27.
En uien dat is (de) tweede groente die in zijn vorm (is) gebleven 28.
Maar rest is maar allemaal naar zeg maar naar een goeie vorm gebracht om alleen 29.
het gezicht te laten zien
Niet (één) vitamine (is) te zien in de markt 30.
ANNEKE: Ja dus het ziet er mooi van [buiten uit, maar van binnen is het niet goed 31.
ABDULLAH: ja van buiten maar van binnen, (lachje)] 32.
In dit fragment lever ik als interviewer een actieve bijdrage aan de formulering van de verhaallijn ‘wij leefden vroeger gezonder omdat we dichtbij de natuur leefden’. Abdullah
identificeert zich hiermee (‘zeker’, r.2, r.4) en plaatst zichzelf in een lange traditie. Wellicht door de toevoeging ‘begrijp ik dat goed?’ (r.1) voelt Abdullah zich uitgenodigd te vertellen dat het niet alleen over hem persoonlijk gaat, maar over zijn ouders en grootouders zoals het voorbeeld van zijn opa duidelijk maakt. De continuïteit tussen generaties is echter verbroken, zoals uit verschillende breuklijnen in Abdullahs vertelling blijkt. Zijn gezonde oude opa contrasteert met de jongeman die voortdurend pijn heeft (protagonist). Abdullahs opa laat zich verzorgen (r.9), terwijl de jongeman klaagt over zijn pijnen (handeling/gebeurtenis).
Dit voorbeeld zou opgevat kunnen worden als een kritiek op het behandel- in plaats van zorgregime in de gezondheidszorg. Zou Abdullah zich als relatief jonge man fysiek beter voelen als iemand hem zou insmeren met olijfolie en hem toedekt met dekens tegen de kou? De moraal van Abdullahs verhaal is ook kritisch, maar op een ander vlak. In termen van wat ik vanuit onderzoekersperspectief een ecologisch discours zou noemen, zou ik zijn positionering duiden als voorstander van lokale, biologische producten (de groenten die in hun natuurlijke vorm zijn
• • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • •
167 | hoofdstuk 9
de gezamenlIjke constructIe van de geïntervIewde als deskundIg (abdullah)
gebleven) en tegen fabrieksbewerkte, bespoten of genetisch gemanipuleerde groenten (voeding die ontwikkeld is door ‘gespecialiseerde mensen’)6.
Tijd speelt een belangrijke rol in het verschil tussen de natuurlijke en ontwikkelde groenten (middel). Abdullah geeft elders in het interview het belang aan van het op hun tijd eten van producten: Appels wanneer het appeltijd is, aardappels wanneer het aardappeltijd is. Tomaten en aardappelen hebben volgens hem twee oogsttijden per jaar, andere groenten (of fruit) slechts één oogsttijd. Niet alleen de jaarlijkse cyclus, maar ook de dagelijkse cyclus en de
levenscyclus spelen een rol in het onderscheid tussen Abdullahs leven vroeger en nu. Terwijl zijn opa maar één keer een prik van de arts heeft gehad in zijn hele leven, heeft Abdullah dagelijks pijn (resultaat). De dagelijkse cyclus komt hier niet zo duidelijk uit de verf, maar blijkt later in het interview als hij het heeft over zijn dagindeling. Een ander tijdaspect tenslotte betreft de snelheid van de tijd. Terwijl zijn opa langzaam is genezen (verandering op individueel, lichamelijk niveau), is het nu de omgeving die zich langzaam ontwikkelt op een niet gezonde manier (r.21).
Ik zie twee spatiële breuklijnen (Marokko en Nederland, stad en platteland) die specificeren welke omgeving volgens Abdullah ongezond is (setting/lokatie). In het leven op het platteland werkt hij als schapenhoeder in Marokko en maakt hij gebruik van plaatselijke producten die op de markt verkocht worden. In de stad Rotterdam worden de groenten vanuit de hele wereld geïmporteerd. Elders in het interview merkt Abdullah op dat het in Marokko nu misschien nog wel (economisch) slechter is geworden dan toen hij vertrok, maar dat ze destijds nooit gebrek hadden aan goede voeding. Deze vanzelfsprekendheid ervaart hij in Nederland niet meer en lijkt hem af te snijden van zijn kennis over wat gezond is. Door de koppeling aan het natuurlijke herstelvermogen van het lichaam (r.26) vat ik de verhaallijn over natuurwijsheid op als onderdeel uitmakend van hetzelfde plot als dat waarin lichaamskennis een rol speelt. Daarom zou ik spreken van één verhaallijn met een plot waarin de gezondheid van lichaam en natuur aan elkaar verbonden zijn. De pijn van je lichaam voelen om beter te worden is geen houdbare oplossing als je dagelijks pijn hebt (r.26). Kennis van de natuur heeft ook nog maar weinig waarde in een verstedelijkte en in toenemende mate globaliserende omgeving.
Wat doe je vervolgens in een gesprek met een onderzoeker die vraagt naar jouw huidige, persoonlijke mogelijkheden om gezond te leven? Zoals medeonderzoekers opmerkten, is het interview op te vatten als een poging mij ter wille te zijn en zo goed mogelijk mijn (vreemde) vragen te beantwoorden.
Methodologisch commentaar
Onderdeel van mijn analysekader is de aandacht voor kleine woorden (zie §7.2.2.). Dit analytische middel heb ik hier gebruikt om de narratieve logica van Abdullah op te sporen7 aan de
hand van het analyseren van zijn gebruik van ‘tijd’. Ik heb geanalyseerd hoe het begrippenpaar gezond leven en gezonde tijd gebruikt wordt in een context waarin Abdullah het verschil tussen gelovige en niet gelovige manieren van gezond leven probeert duidelijk te maken aan mij als seculier veronderstelde luisteraar8. De hier voorgestelde narratieve analyse richt de aandacht op
6 In het verkennen van de overeenkomsten en verschillen tussen Abdullahs betekenisverlening met een ecologisch discours zit een mogelijk aanknopingspunt voor gezondheidsbevordering.
7 Hij getuigt (misschien juist omdat hij analfabeet is) zelf van een grote woordsensitiviteit. Dit is een onverwacht punt van
verwantschap tussen ons. Met dank aan Geert van der Laan voor de aanmoediging om de verwantschap tussen Abdullah en mij (ondanks op papier grote verschillen) te expliciteren.
de gesitueerdheid van betekenissen afhankelijk van het publiek waartoe de spreker zich verhoudt en van de discoursecontext in het interview (Emerson & Frosh, 2004; Riessman, 2007).
Dit publiek kan de interviewer zijn, maar ook een geanticipeerd publiek buiten het interview. De analysemethode (positionering) heeft daarom zowel aandacht voor de wisselwerking tussen interviewer en geïnterviewde als voor de wijdere contexten waarin gezond leven gesitueerd wordt9. Dit is in de lichaam-natuurverhaallijn hierboven bijvoorbeeld een religieuze
gezondheidscontext (via impliciete en expliciete verwijzingen naar de islamitische geneeskunde en naar het hiernamaals) en een rurale leefwijze (het leven op het platteland in Marokko versus het leven in de stad Rotterdam).
Gezond leven en gezonde tijd komen soms ook in andere betekenissen voor in het interview dan in de fragmenten die ik hier heb geanalyseerd. Mijn doel was echter niet om een alomvattende, consistente logica te formuleren of te proberen Abdullah te betrappen op inconsistenties, maar om te onderzoeken waarom op een bepaald moment in het interview juist die betekenis geconstrueerd wordt in interactie met de interviewer. Op deze manier maakt de analysemethode het mogelijk om het ambivalente en contradictoire karakter van
gezondheidsaccounts zichtbaar te maken (zie §6.1.3.). De aandacht voor de co-constructie maakt bovendien het aandeel van de interviewer transparant. Dit draagt niet alleen bij aan de
betrouwbaarheid van de analyse, maar heeft als bijkomend ethisch voordeel het bijdragen aan een symmetrische representatie van interviewer én geïnterviewde.