Komst en betekenis van de Ikhwan in Saoedi-Arabië

Moslimbroeders (Ikhwan al-Muslimun) in dienst van Saoedi-Arabië

In de vorige paragraaf is al beschreven dat onder het bewind van Nasser vele Moslimbroederschap naar Saoedi-Arabië vluchtte, waar ze door koning Feisal verwelkomd werden. Bij het schrijven over de komst van de Moslimbroeders in Saoedi-Arabië beroep ik mij veelvuldig op auteur Stéphane Lacroix die uitgebreid hierover geschreven heeft. Niet alleen Lacroix, maar ook Trofimov benoemd in zijn boek Het Beleg van Mekka de verwelkoming van Moslimbroeders door Feisal. De relevantie van deze actie en wat dit met al-Utaybi en zijn groep te maken heeft zal in deze paragraaf beschreven worden.

410 Toth, Sayyid Qutb, 90-91 en Calvert, Sayyid Qutb and the Origins of Radical Islamism, 248-253. 411

Voor verdere informatie over de Moslimbroederschap na 1970 verwijs ik naar Al-Arian, A. Answering the

Call: Popular Islamic Activism in Egypt. New York: University Press, 2014, Pargeter, A. The

Muslimbrotherhood. From Opposition to Power. Londen: Saqi Books, 2013 of Wickham, C.R. The Muslim Brotherhood. Evolution of an Islamist Movement. Princeton VS en Woodstock VK: Princeton University Press,

98 In het verleden had al-Banna Saoedi-Arabië meerdere malen bezocht voor het verrichten van de hadj. Gedurende zijn bezoeken aan het Koninkrijk probeerde hij contact te leggen met notabelen uit Hedjaz en Saoedische ambtenaren die positief tegenover zijn ideeën stonden. Hier slaagde hij ook in. Zo wist hij bijvoorbeeld tweemaal een gesprek te arrangeren met de gouverneur van Medina.⁴¹² De reden dat al-Banna steun in Saoedi-Arabië zocht was, naast het feit dat hij zoveel mogelijk steun voor zijn organisatie wilde hebben, ook een afdeling in Saoedi-Arabië wilde oprichten. Het verzoek dat in oktober 1946 werd gedaan door al-Banna werd echter afgewezen door koning ibn Saoed. Ibn Saoed wilde geen politieke activiteiten van een dergelijke organisatie in zijn land, omdat hij, naast het risico van politieke tegenstand, het nut er niet van inzag om de Moslimbroederschap een eigen afdeling te laten hebben. Volgens ibn Saoed ‘zijn we hier allemaal broeders, en zijn we allemaal moslims’.413

Een omslag in de houding ten aanzien van de Moslimbroederschap kwam echter wel toen het Saoedisch Koningshuis met lede ogen aanzag hoe de Egyptische monarchie door Nasser en Naguib terzijde werd geschoven. Toen in respectievelijk 1958 en 1962 de Iraakse en Jemenitische monarchieën vielen baarde dit het Koningshuis zorgen en werd gevreesd voor hun eigen positie. Dit gevoel werd versterkt door de ideeën van een pan-Arabische staat van Nasser, waarvan Saoedi-Arabië ook deel uit zou moeten maken.⁴¹⁴ Eind jaren ’50 stonden het Islamitische blok van Saoedi-Arabië en het Arabische blok van Egypte lijnrecht tegenover elkaar. Ook in relatie tot de Koude Oorlog was dit het geval aangezien Saoedi-Arabië partij koos voor de Verenigde Staten, terwijl Egypte meer in de richting van de Sovjet-Unie trok. Om tegenwicht te bieden aan Egypte besloot de toenmalige Kroonprins en latere koning Feisal Saoedi-Arabië op de kaart te zetten als Islamitisch bolwerk en de Islamitische identiteit van het land te benadrukken. Deze actie van Feisal werd officieel het principe van ‘Islamitische solidariteit’ genoemd, al-tadamun al-islami.415

Een propagandastrijd tussen het Egypte van Nasser en Saoedi-Arabië onder leiding van Feisal was het gevolg. Zowel op de radio als op de, door Feisal geïntroduceerde, televisie werd deze propagandastrijd gevoerd. Het was rond deze tijd dat de Moslimbroeders in Saoedi-Arabië een rol van betekenis gingen spelen. De zeer traditionele ulama waren niet een ideaal uithangbord voor Feisal’s campagne, maar de uit Egypte gevluchte Moslimbroeders konden een belangrijke rol gaan spelen in

412

Lia, The Society of the Muslim Brothers in Egypt, 141.

413 Lacroix, Awakening Islam, 39 en Brown, D. Rethinking Tradition in Modern Islamic Thought. (Cambridge: Cambridge University Press, 2003), 40-41.

414

Trofimov, Het Beleg van Mekka, 37.

99 Feisal’s anti-Nasser propaganda.416

Tot dan toe speelden de in Saoedi-Arabië aanwezige Moslimbroeders geen rol van betekenis in het Koninkrijk. Ze hadden onbeduidende banen en speelden geen rol van betekenis in de Saoedische politiek. Zoals gezegd kwam daar verandering in toen Feisal besloot dat zij van belang konden zijn in zijn anti-Nasser propaganda. In 1961 werd de Islamitische Universiteit in Medina opgezet. Deze universiteit moest tegenwicht bieden aan al-Azhar Universiteit in Caïro. Deze prestigieuze Islamitische universiteit was inmiddels onder de invloedsfeer van Nasser gekomen, wat ten koste ging van het Islamitische karakter. Het Saoedisch Koningshuis gebruikte deze situatie om hun Islamitische identiteit te benadrukken met de oprichting van een eigen Islamitische Universiteit.⁴¹⁷

De Ikhwan al-Muslimun en hun rol in het Saoedische onderwijssysteem

Door de toegenomen rijkdom door de olie-export wilde Feisal Saoedi-Arabië moderniseren. Een onderdeel van deze modernisatieslag was het onderwijssysteem in het Koninkrijk. Om dit te verwezenlijken had Feisal echter geschikte mensen nodig. Zoals al eerder is beschreven hadden de Wahhabitische ulama weinig op met modernisering en dus waren zij geen geschikte kandidaten om het onderwijssysteem te hervormen. Onder de Moslimbroeders bevonden zich veel universitair geschoolden. Een andere reden was dat Feisal’s campagne voor een ‘Islamitische modernisatie’ in Saoedi-Arabië overeenkwam met het gedachtegoed van de Moslimbroederschap.⁴¹⁸ Op de universiteit van Medina gaven enkele Moslimbroeders les, terwijl op de universiteiten van Mekka en Djedda een meerderheid van de docenten Moslimbroeder was uit Egypte of Syrië.⁴¹⁹

Een belangrijke Syrische Moslimbroeder, Mohammed al-Moebarak, werd voorzitter van de afdeling Sharia op de Universiteit van Mekka. Al in 1964 was hij gevraagd door de Saoedische autoriteiten om een onderwijsprogramma op te zetten voor de faculteiten van

Sharia en Onderwijs in Mekka. Op de Faculteit voor Onderwijs zette hij een nieuwe

discipline op, namelijk ‘Islamitische Cultuur’. Onder deze discipline werd het doceren over de Islamitische opvatting van de wereld verstaan, zoals de bestaande Islamitische waarden of systemen. Zo gaf al-Moebarak bijvoorbeeld twee vakken in de discipline Islamitische Cultuur,

416 Lacroix, Awakening Islam, 41. 417 Lacroix, Awakening Islam, 41-42. 418

Zie paragraaf 5.3, de ideologie van al-Banna.

100 namelijk ‘Hedendaagse Islamitische Samenleving’ en ‘Het Systeem van Islam’.420

Initiatieven zoals de introductie van ‘Islamitische Cultuur’ werden rond de jaren ’60 door de Moslimbroeders ontwikkeld, echter eind jaren ’60 was het onderwijssysteem nog heterogeen. Feisal wilde naar een onderwijssysteem dat op nationaal niveau afgestemd was en waardoor er geen grote verschillen ontstonden tussen de scholen en universiteiten.⁴²¹

Om een nationaal gecoördineerd onderwijssysteem te realiseren stelde Feisal in 1965 een comité in dat dit moest gaan uitwerken. In dit comité namen ook enkele Moslimbroeders plaats. In 1970 bracht het comité een rapport uit dat leidde tot de invoering van het

Onderwijsbeleid in het Koninkrijk Saoedi-Arabië dat tot op de dag van vandaag nog als basis

dient voor het onderwijssysteem in Saoedi-Arabië. De Islam speelde uiteraard een centrale rol in dit rapport. Het begrip Islam moest overgebracht worden op een ‘juiste en veelomvattende manier’. Elementen waarin gedoceerd moest worden waren onder andere geloofsbelijdenis, de uitvoering van het geloof en Sharia. Op individueel niveau moest een student zodanig gevormd worden dat hij een Islamitische visie kreeg ten aanzien van het individu, het leven en het universum. Om dit te verwezenlijken was het noodzakelijk om religieuze wetenschappen een centrale plek te geven in alle vormen van het onderwijs, dus zowel op de basisschool als in het voortgezet onderwijs. Het nieuwe beleid zorgde ervoor dat de Moslimbroeders zelfs het Islamiseren van andere wetenschappen op universiteiten promootte zoals economie en psychologie. Zo ontstonden er in de jaren ’70 afdelingen voor Islamitische economie en Islamitische psychologie en sociologie. ⁴²² De centrale rol die de Islam kreeg in het vernieuwde onderwijssysteem toonde aan dat de Moslimbroeders in Saoedi-Arabië een grote rol speelden in de vorming van het Saoedisch onderwijs.

Als gezegd kwamen veel Moslimbroeders uit Egypte in de jaren ’50 naar Saoedi-Arabië om het regime van Nasser te ontvluchtten. In de jaren ’70 kwam een nieuwe golf van Moslimbroeders naar Saoedi-Arabië toe. Nasser was inmiddels overleden en opgevolgd door Sadat, die vele Moslimbroeders vrijliet uit de gevangenis. De reden dat de Moslimbroeders naar Saoedi-Arabië gingen was dan ook niet politiek, maar economisch. De toegenomen olie-inkomsten en het feit dat de eerste golf Moslimbroeders in het Koninkrijk inmiddels geïntegreerd waren en over een netwerk beschikte om een baan te kunnen krijgen, leidde tot

420 Lacroix, Awakening Islam, 45-46. 421

Hegghammer, T. en S.Lacroix. ‘Saudi Arabia Backgrounder: Who are the Islamists?’ International Crisis

Group (ICG) 31 (September 2004), 2 en Lacroix, Awakening Islam, 46.

422 Lacroix, Awakening Islam, 46-47. Ik baseer mij op Lacroix’s vertaling van de artikelen 1, 28 en 39 uit het rapport Siyasat al-taʻlim fi-l-mamlaka al-ʻarabiyya al-saʻudiyya, oftewel het Onderwijsbeleid in het Koninkrijk Saoedi-Arabië.

101 de komst van vele Moslimbroeders.⁴²³ Veel van deze Moslimbroeders belandde, niet geheel verrassend, in het onderwijs, aangezien de al aanwezige Moslimbroeders een grote rol hierin speelden en veelal werkten in deze sector. Eén van deze Moslimbroeders was de broer van Sayyid, Mohammed Qutb.⁴²⁴

Visie Trofimov

Mohammed Qutb ging na zijn vrijlating in 1971 naar Saoedi-Arabië, alwaar hij docent werd van de Faculteit van Sharia aan de Universiteit van Mekka.⁴²⁵ Trofimov benoemt eveneens het feit dat Mohammed Qutb docent werd in Saoedi-Arabië. Daarnaast beschrijft hij zeer kort de Moslimbroederschap en het feit dat Saoedi-Arabië leden hiervan verwelkomde. ‘Als onderdeel van zijn panislamitische handreiking nodigde koning Feisal ook duizenden leden van de Moslimbroederschap uit in het Koninkrijk, de geheimzinnige fundamentalistische organisatie die de vernietiging van wereldse Arabische regimes preekte.’426

Of dit het geval is zal in de volgende paragraaf meer uitgebreid uiteengezet worden, maar dat deze definiëring van de Moslimbroederschap te kort door de bocht is, is wel het geval. In de vorige paragraaf is al besproken dat al-Banna en zijn opvolger Hudaybi op politieke wijze probeerden een Islamitische staat te realiseren, maar dat er wel degelijke facties binnen de Moslimbroederschap waren die dit met geweld wilden bereiken, zoals de splintergroep van Ismaʻil en al-Ghazali waar Sayyid Qutb spiritueel leider van was. Door de Moslimbroederschap als één fundamentalistische en gewelddadige organisatie neer te zetten slaat Trofimov de plank mis.

Trofimov schrijft vervolgens ‘De Broederschap waarvan het gewapende ‘Geheime Apparaat’ zonder succes had geprobeerd om Nasser te vermoorden, was verboden en werd vervolgd in Egypte en Syrië; haar belangrijkste ideoloog, Sayyid Qutb, die nog steeds door Islamitische radicalen over de hele wereld wordt vereerd, was in Caïro opgehangen.’427

Opvallend is dat Trofimov Qutb als belangrijkere ideoloog ziet dan de oprichter van de Moslimbroederschap, al-Banna. Trofimov continueert zijn verhaal als volgt: ‘Qutb’s broer Mohammed werd daarentegen met open armen ontvangen in Saoedi-Arabië, dat hem en andere ballingen van de Broederschap begerenswaardige docentenbanen aan de nieuwe universiteiten in het Koninkrijk aanbood. Onder hun studenten bevonden zich veel van Juhaymans toekomstige

423

Lacroix, Awakening Islam, 40. 424 Lacroix, Awakening Islam, 44. 425 Lacroix, Awakening Islam, 44. 426

Trofimov, Het Beleg van Mekka, 38. 427 Trofimov, Het Beleg van Mekka, 38.

102 assistenten – alsook de jongste zoon van Mohammed bin Laden, Osama.’⁴²⁸ Trofimov suggereert hiermee indirect dat de volgelingen van Juhayman al-Utaybi tijdens hun studententijd beïnvloed zijn door de Moslimbroeders, waaronder Qutb. Er wordt tevens een link gelegd tussen de volgelingen van al-Utaybi en Osama bin Laden door het feit dat hij tegelijkertijd student was en eveneens gedoceerd werd door Moslimbroeders. Er is geen aanleiding om Trofimov’s observatie wat betreft bin Laden in twijfel te trekken, omdat hij inderdaad in de jaren ’70 student was.429

Wat de volgelingen van al-Utaybi betreft, stelt Trofimov dat veel toekomstige volgelingen van al-Utaybi student waren, maar geeft hierbij geen bron.

De hoofdpersoon van Trofimov’s boek is al-Utaybi en over de link tussen de Moslimbroederschap en al-Utaybi blijft Trofimov juist wat vaag. Al-Utaybi woonde volgens Trofimov lezingen bij, maar noemt daarbij enkel ibn Subeil en Bin Baz en dus geen Moslimbroeders. Trofimov suggereert enkel dat al-Utaybi gedurende zijn tijd bij de Nationale Garde blootgesteld werd aan de ideologie van de Moslimbroederschap en niet zo zeer op of rondom de universiteit. ‘Juhayman werd in de garde echter wel blootgesteld aan Saoedi-Arabiës nieuwe godsdienstige vorming, die in opkomst was dankzij de bloeiende olie-industrie en de import van Moslimbroederschapkaders vanuit Egypte en Syrië door koning Feisal.’430

Verder gaat Trofimov er niet op in waardoor het niet echt duidelijk wordt of er een duidelijk verband tussen al-Utaybi en de Moslimbroederschap bestaat en of Moslimsbroeders enige invloed op hem hebben gehad. Of er zo’n verband bestaat zal duidelijk worden wanneer de ideologie van zowel de Moslimbroederschap als van al-Utaybi beschreven is.⁴³¹