Het complex
In het voorgaande hoofdstuk is de Grote Moskee in Mekka al meermaals genoemd, echter niet uitgebreid. De Grote Moskee, al-Masjid al-Haram, is gebouwd om de meest heilige plek voor moslims heen, de Kaʻba. De Grote Moskee kent een lange bouwgeschiedenis. Al in 638 werd een muur om de Kaʻba geplaatst door de tweede kalief Omar ibn al-Khattab.180
Vervolgens zijn er door de jaren heen kleine aanpassingen gedaan, zoals het toevoegen van zuilen. Echt grote veranderingen werden een eeuw later gedaan, in de 8e eeuw, toen het gebouw dat ondertussen was ontstaan opnieuw gebouwd en vergroot werd. De muren om de Kaʻba werden verder naar buiten geplaatst zodat het heilige gebouw precies in het midden van de binnenplaats kwam te staan. In de 14e eeuw moest het gebouw opnieuw worden gebouwd toen het door zowel brand als overstromingen zwaar beschadigd was. In de 16e eeuw stond Mekka onder Ottomaanse invloed en werd door hen een grote renovatie uitgevoerd. De moskee had tot dan toe een plat dak gehad, maar deze werd vervangen door koepels. Deze
Ibrahim zou de duivel vervolgens hebben weggejaagd door telkens steentjes op hem te gooien. Zie Bianchi,
Guests of God., 9 en Mohamed, Hajj to Umrah, 50.
178 Bianchi, Guests of God., 10 en 52.
179 Mooij de, G. ‘Onenigheid tussen Iran en Saoedi-Arabië na drama hadj’ De Volkskrant. (1 oktober 2015): 1 pag. [website krant] geraadpleegd op 5 oktober 2015. Beschikbaar via
http://www.volkskrant.nl/buitenland/onenigheid-tussen-iran-en-saoedi-arabie-na-drama-hadj~a4154018/ 180 Een kalief betekent een opvolger. Het wordt gebruikt als titel voor de opvolger van de Profeet Mohammed en leider van de Islamitische wereld. De eerste kalief, en dus de opvolger van Mohammed, was Abu Bakr en daarna kwam Omar ibn al-Khattab. Zie Wasserstein, D.J. ‘Caliph.’ Encyclopaedia Judaica. Eds. M. Berenbaum en F. Skolnik. 2e ed. Vol. 4. (Detroit: Macmillan Reference USA, 2007), 364.
48 koepels bestaan nog steeds en zijn de oudste nog overgebleven delen van het huidige complex.181
De Grote Moskee is in de 20e eeuw meerdere malen gemoderniseerd en vergroot. Toen in de jaren ’50 het aantal pelgrims toenam en de familie Saoed veel inkomsten genereerde door de olie besloot het Koningshuis om de Grote Moskee uit te breiden.182 De uitbreiding en renovatie werd door het bouwbedrijf van Mohammed Bin Laden uitgevoerd en werd afgerond in 1973 en duurde dus twintig jaar.183 Na deze verbouwing groeide de Grote Moskee van 27.000 m² naar 152.000 m². Er werd een compleet nieuwe constructie om de bestaande moskee gebouwd. Daarnaast werd de passage tussen al-Safa en al-Marwa vergroot en geïntegreerd binnen de Grote Moskee.184 In 1984, vijf jaren nadat Juhayman al-Utaybi en zijn volgelingen de Grote Moskee bezetten en de moskee grote schade opliep, werd wederom door de Bin Ladens een grote renovatie en uitbreiding gestart. Omringende gebouwen werden gesloopt waarna deze grond werd geplaveid om de doorstroom van pelgrims te verbeteren. Daarnaast werden roltrappen, die 100.000 mensen per uur kunnen vervoeren, en voetgangerstunnels gebouwd en werd de moskee voorzien van moderne communicatiemiddelen en airconditioning. Nagenoeg alles in de Grote Moskee is gemaakt van marmer en daarmee krijgt het complex een indrukwekkende uitstraling en toont het tegelijkertijd de rijkdom van het Saoedisch Koningshuis die deze verbouwing gefinancierd heeft.185 Na de verbouwing was de oppervlakte van de Grote Moskee vergroot van 152.000 m² naar 356.800 m² en bood het plaats aan zo’n 820.000 pelgrims.186
Betekenis van gebouw voor de hadj
In het midden van de binnenplaats van de Grote Moskee bevindt zich de Kaʻba, een belangrijk onderdeel van de hadj aangezien dit het richtpunt van de pelgrimstocht is en hetgeen waar de Tawaaf verricht dient te worden. De Grote Moskee herbergt naast de Kaʻba nog meer heiligdommen en plaatsen waar rituelen uitgevoerd dienen te worden om de hadj te
181 Encyclopaedia Brittanica. ‘Great Mosque of Mecca.’ Encyclopaedia Brittanica. (Laatst geupdate mei 2014): 1 pag. [online encyclopedie] geraadpleegd op 7 oktober 2015. Beschikbaar via http://www.britannica.com/topic/Great-Mosque-of-Mecca
182 Encyclopaedia Brittanica. ‘Great Mosque of Mecca’, 1.
183 Wright, L. The Looming Tower. Al-Qaeda’s Road to 9/11. (Londen: Penguin Books, 2006), 67-68. 184 Al-Safa en al-Marwa zijn twee heuvels en een bezoek hieraan is een onderdeel van de hadj. Hierover zal ik later nog uitweiden. Zie Bianchi, Guests of God., 8-9 en Encyclopaedia Brittanica. ‘Great Mosque of Mecca’, 1. 185 Wright, The Looming Tower, 68.
186 Encyclopaedia Brittanica. ‘Great Mosque of Mecca’, 1. Om een indruk te krijgen hoe de Grote Moskee eruit ziet en de diensten die er plaats vinden zie: http://www.haramain.info/ en
49 kunnen voltooien. Zo bevindt zich ten noordwesten van de Kaʻba een lage muur in de vorm van een halve cirkel. Deze plek heet de hijr en markeert de plek waar Ibrahims’ zoon Ismael en zijn moeder Hagar begraven liggen.187 Een andere historisch belangrijke plek is een steen, de Maqam Ibrahim, waarin een voetafdruk van Ibrahim zichtbaar zou zijn. Deze plek binnen de Grote Moskee wordt ‘Ibrahims’ plaats’ of ‘de standplaats’ genoemd. Het is niet geheel duidelijk waarom deze steen zo genoemd wordt, maar mogelijke verklaringen zijn dat Ibrahim op deze plek stond tijdens de bouw van de Kaʻba of dat Ibrahim op deze plek ging bidden.188
Een plek in de Grote Moskee waar veelvuldig gebruik van gemaakt wordt door aanwezige moslims gedurende de hadj is de Zamzam bron. Deze bron, waaruit water gehaald kan worden wat volgens moslims een geneeskrachtige werking heeft, bevindt zich dichtbij de Kaʻba. De Zamzam bron stamt net als de overige heiligdommen in de Grote Moskee uit de tijd van Ibrahim. Toen Ibrahim Hagar en Ismael achterliet in de woestijn, waar nu Mekka ligt, was er geen water voorhanden. Ismael kreeg dorst en Hagar ging wanhopig op zoek naar een waterbron. Zij zou daarbij gebruik hebben gemaakt van haar oren om geluiden op te vangen die op een mogelijke waterbron wezen. Toen zij een geluid hoorde bij de heuvel al-Safa ging zij daarheen, maar vond niks. Vervolgens hoorde zij geluiden uit de richting van de heuvel al-Marwa, maar vond daar wederom geen water. Op een gegeven moment hoorde Hagar uit de richting waar ze Ismael had achtergelaten het geluid van beesten. Zij spoedde zich naar Ismael en vond hem drinkend uit een waterbron die opengesprongen was.189 Deze waterbron is nog altijd aanwezig in Mekka en staat dus bekend als de Zamzam bron. Gedurende de hadj dienen alle moslims de sa’y, ofwel het rennen, uit te voeren. Hierbij bootsen zij de zoektocht van Hagar naar water na door zeven maal heen en weer te rennen tussen de twee heuvels al-Safa en al-Marwa. Dat dit kleine heuvels zijn blijkt wel uit het feit dat deze heuvels en de passage waartussen de sa’y uitgevoerd moet worden, al-Masʻa, geïntegreerd is in de Grote Moskee.190 De Grote Moskee herbergt vele heiligdommen en fungeert als centrum van de Islam.191 Alle moslims bidden in de richting van de Kaʻba en daarmee naar de Grote Moskee. Tevens speelt het complex een belangrijke rol gedurende de hadj. Het is dan ook niet verwonderlijk dat de bezetting van dit complex door al-Utaybi zo controversieel is. Gedurende de bezetting van de Grote Moskee bleek hoe heilig dit complex en de heiligdommen die het herbergt voor
187
Peters, The Hajj, 15.
188 Peters, The Hajj, 16 en Bianchi, Guests of God., 10. 189 Peters, The Hajj, 5.
190
Peters, The Hajj, 17-19 en Bianchi, Guests of God., 8-10. 191 Voor een plattegrond van de Grote Moskee zie Appendix C.
50 moslims is, toen Saoedische veiligheidstroepen weigerden in de richting van de Grote Moskee te schieten of het aan te vallen.192 Zoals al eerder is beschreven is het verboden de wapens op te nemen binnen de Grote Moskee en daarom wilden de Saoedische veiligheidstroepen het niet riskeren om zich niet te houden aan hetgeen in het heilige boek geschreven staat. Dat de Grote Moskee een speciale betekenis heeft voor moslims is dus onweerlegbaar.
2.4 De Visie van Trofimov
De visie van Trofimov ten aanzien van Mekka en de Grote Moskee is duidelijk. In de inleiding en het eerste hoofdstuk van Trofimov’s Het Beleg van Mekka benadrukt hij de belangrijke rol die Mekka en de Grote Moskee spelen binnen de Islam. Hij noemt Mekka de ‘heilige stad’ en de Grote Moskee ‘het heiligste gebedshuis van de Islam’.193
Hij schetst in de inleiding een beeld van hoe het er in Mekka en de Grote Moskee aan toe gaat rond de Islamitische jaarwisseling, en in dit geval eeuwwisseling. Juhayman al-Utaybi bezette namelijk op 20 november 1979 de Grote Moskee, echter volgens de Islamitische Kalender is dit nieuwjaarsdag van het jaar 1400.194 Hij beschrijft hoe de bezetting in zijn werk is gegaan en geeft hierbij details van hoe de Grote Moskee eruit zag in 1979, ‘duizenden pakten hun schoenen op en renden in de richting van de poorten van de binnenhof die alle 51 gesloten bleken.’ ‘Hele hordes …… om boven op de zeven minaretten van het heiligdom machinegeweren te installeren.’195
Hij eindigt de beschrijving van de bezetting van de Grote Moskee met ‘De bezetting van het allerheiligste van de Islam was snel en volledig’. Trofimov benadrukt aan het begin van zijn boek gelijk hoe belangrijk Mekka en de Grote Moskee zijn. Dit blijft hij gedurende het boek ook doen: ‘heiligdommen van de Islam’,196
‘heiligste tempel’,197
‘centrum van de Islamitische wereld’198, ‘heilige stad’199, ‘heiligdom’200, ‘een zo heilige omgeving als die van de Kaʻba’201, enzovoorts. Hij beschrijft eveneens het in de vorige paragraaf beschreven moment dat Saoedische veiligheidstroepen weigeren te schieten op de Grote Moskee en hoe de ulama eerst goedkeuring diende te verlenen.202 Tevens toont Trofimov zijn kennis over de uiterlijke kenmerken van het complex.
192 Kechichian, ‘The Role of the Ulama’, 61 en Trofimov, Het Beleg van Mekka, 109. 193
Trofimov, Het Beleg van Mekka, 15. 194 Trofimov, Het Beleg van Mekka, 15-16. 195 Trofimov, Het Beleg van Mekka, 19. 196 Trofimov, Het Beleg van Mekka, 21. 197 Trofimov, Het Beleg van Mekka, 21. 198
Trofimov, Het Beleg van Mekka, 23. 199 Trofimov, Het Beleg van Mekka, 122. 200 Trofimov, Het Beleg van Mekka, 123. 201
Trofimov, Het Beleg van Mekka, 211.
51 In hoofdstuk één geeft Trofimov een beknopte geschiedenis van de Kaʻba. Hij beschrijft wat de Kaʻba betekent voor Moslims en hoe de constructie door Ibrahim is gebouwd op de fundamenten van het huis dat door Adam is gebouwd, nadat hij uit het Paradijs werd verdreven. Hij beschrijft tevens hoe de Kaʻba tot de komst van de Profeet Mohammed door de Koeraisj is bewaakt en hoe Mekka vervolgens uitbloeide tot een ‘ongeëvenaard bedevaartcentrum’ toen de Islam in landen als Indonesië en Spanje was neergestreken.203
Behalve over de Kaʻba en de Grote Moskee zijn er in het boek van Trofimov ook passages over het Koningshuis als de Hoeder van de Heilige Plaatsen. Volgens Trofimov speelde Saoedi-Arabië rond de jaren ’60 ‘een marginale rol in de Arabische politiek’ en kon het niet concurreren met ‘de gonzende centra van moderne Arabische cultuur in Caïro, Beiroet of Bagdad.’204
Als een gevolg hiervan probeerde koning Feisal de nadruk op de Islamitische identiteit te leggen en niet op de Arabische eenheid zoals president Nasser dat in Egypte deed. Feisal deed dit omdat ‘Saoedi-Arabië onbetwistbaar de geboorteplaats van de Islam was en de enige natie waar de Islamitische wet oppermachtig was. Doordat de koninklijke familie de zeggenschap over Mekka en Medina had, de twee heiligste plaatsen van de Islam, kon zij beïnvloedden hoe het geloof over de hele wereld in praktijk werd gebracht.’ Trofimov is dus van mening dat door het feit dat Mekka en Medina in Saoedi-Arabië liggen dit het Koningshuis invloed geeft met betrekking tot de Islam. Trofimov geeft hierbij als voorbeeld dat het Koningshuis, als blijk van hun Islamitische karakter, de Grote Moskee voor veel geld renoveerde en vergrootte, zoals in de voorgaande paragraaf ook al beschreven is. Het Koningshuis hoopte hiermee het wereldleiderschap op Islamitisch gebied voor zich op te eisen.205 In de paragraaf over de Saoedi’s als Hoeders van de Heilige Plaatsen kwam dit ook al naar voren. Het Koningshuis gebruikt het feit dat Mekka en Medina op hun grondgebied ligt om hun Islamitische karakter aan de wereld te tonen en zo invloed uit te oefenen in de Arabische politiek. Het gevolg hiervan is wel dat wanneer er iets mis gaat in Mekka of Medina, zoals de verdrukkingen tijdens verschillende pelgrimstochten of zoals de bezetteing van de Grote Moskee in 1979, het Koningshuis hier wel op aangekeken wordt.
Trofimov komt tot dezelfde conclusie in zijn boek. Hij schrijft dat het Koningshuis probeerde het nieuws dat de Grote Moskee bezet was niet uit te laten lekken. ‘Wat kon er tenslotte gênanter zijn voor het aanzien van Saoedi-Arabië als leider van de Islamitische wereld, laat
203 Trofimov, Het Beleg van Mekka, 23-27. 204
Trofimov, Het Beleg van Mekka, 37-38. 205 Trofimov, Het Beleg van Mekka, 37-38.
52 staan voor Fahds diplomatieke missie in Tunis, dan niet in staat zijn om de heilige Kaʻba te beschermen?’206
Dat niet alle moslims het eens zijn met de Saoedische macht over de Heilige Plaatsen, zoals Iran, wordt ook in Trofimovs’ boek belicht. Een zeer belangrijke religieuze autoriteit in Egypte, Mohammed Abdelraham Bissar, stuurde, nadat het buitenland ervan op de hoogte was dat de Grote Moskee bezet werd door al-Utaybi, een telegram naar de Saoedische geestelijkheid. Hier vroeg hij het Koningshuis ‘hun lucratieve monopolie over het beheer van de heilige moskeeën met de rest van de Islamitische wereld te delen’, aangezien zij niet in staat waren de Grote Moskee ‘voor brute agressie’ te behoeden.207
Ondanks dat de koning van Saoedi-Arabië zichzelf in 1986, dus zeven jaar na de crisis in Mekka, officieel de titel Hoeders van de Heilige Plaatsen gaf, beschouwde het Koningshuis zichzelf al langer als zodanig. Het Koningshuis gebruikt hun zeggenschap over Mekka en Medina om haar Islamitische karakter naar haar eigen bevolking, maar ook naar de gehele wereld, te benadrukken. Juist het feit dat zij zichzelf deze titel en dit zeggenschap hebben aangemeten geeft het hen ook de verantwoordelijkheid over de meest heilige plekken van de Islam. Wanneer er dus iets mis gaat, zoals in 1979, moeten zij deze verantwoordelijkheid nemen. Daarnaast geeft deze verantwoordelijkheid tegenstanders van het regime de mogelijkheid wanneer er iets mis gaat hen hierop aan te vallen, zoals de Egyptische geestelijke Bissar in 1979 en Iran in 2015. Uit het boek van Trofimov blijkt dat hij deze visie deelt.
206
Trofimov, Het Beleg van Mekka, 108. 207 Trofimov, Het Beleg van Mekka, 147.
53