De Leiders van al-Qa‘ida (Bin Laden, Azzam, al-Zawahiri)

In de hoofdstukken 4 en 6 ben ik al ingegaan op de achtergrond en carrière van Juhayman al-Utaybi en in welke organisaties hij actief is geweest en wie van invloed op hem zijn geweest. In de vorige paragrafen van dit hoofdstuk zijn de leiders van Al-Qaʻida al wel benoemd en beschreven, maar is er nog geen aandacht besteed aan de achtergrond en carrière van hen en de vorming van hun ideologie. Om een antwoord te kunnen geven op de vraag of Trofimov’s aanname dat al-Utaybi en zijn beweging een voorganger was van Al-Qaʻida is ook het van belang de leiders van Al-Qaʻida te beschrijven om zo een accurate vergelijking tussen hen en al-Utaybi te kunnen maken.

Osama Bin Laden: Achtergrond

Over Osama Bin Laden is al het nodige geschreven, vooral na de aanslagen van 11 september 2001. Wat betreft Osama Bin Laden verschillen de gepresenteerde bevindingen van de verschillende auteurs over zijn leven in een zekere mate. Een voorbeeld hiervan is dat er in de werken van de auteurs die ik geraadpleegd heb geen exacte geboortedatum van Osama Bin Laden gepresenteerd wordt. Enkel Peter L. Bergen noemt een exacte datum, namelijk 10 maart 1957, terwijl de andere auteurs enkel het geboortejaar noemen.⁸⁰⁵ Een ander voorbeeld is, zoals ik in de vorige paragraaf al heb beschreven, dat het niet duidelijk is of Osama Bin

804

Saghi, O. ‘Introduction. Osama Bin Laden, The Iconic Orator.’ in G. Kepel en J-P. Milelli (eds.), Al Qaeda in

its own words. (Cambridge Massachusetts en Londen: The Belknap Press of Harvard University Press, 2008),

27-28 en Bergen, The Osama bin Laden I Know, 258. Voor meer informatie over de rol van Osama Bin Laden als charismatisch leider A-Qaʻida zie Bergen, The Osama bin Laden I Know, 258-282.

191 Laden Abdullah Azzam voor het eerst in Saoedi-Arabië op de universiteit ontmoette of dat dit pas enkele jaren later in Pakistan was.⁸⁰⁶

Om een gedegen en accurate beschrijving van de achtergrond en carrière van Osama Bin Laden te geven heb ik voor een aantal werken van bepaalde auteurs gekozen die naar mijn mening mijns inziens op basis van hun achtergrond en de wijze waarop zij hun informatie vergaard hebben het meest geschikt leken. Zo heb ik gekozen om de werken van Bergen, Atwan en Wright met betrekking tot Bin Laden te gebruiken op basis van het feit dat zij informatie omtrent de persoon Bin Laden hebben verzameld door middel van interviews met familieleden, of andere personen die een rol van betekenis hebben gespeeld in het leven van Osama, of met Osama zelf.⁸⁰⁷ Een andere reden dat ik voor deze drie auteurs gekozen heb,is dat Bergen en Wright Amerikaanse journalisten zijn en Atwan een Palestijnse journalist. Om een objectieve beschrijving van Osama Bin Laden te kunnen verschaffen is het gebruik van enkel Amerikaanse werken naar aanleiding van de aanslagen op 11 september 2001 niet verstandig, vandaar de keuze om ook het werk van Atwan te gebruiken. Verder heb ik gebruik gemaakt van werken van auteurs die ervaring hebben met dit betreffende onderzoeksgebied zoals Jason Burke, onderzoeksjournalist in onder meer Afghanistan en Irak, Omar Saghi, gespecialiseerd in Saoedi-Arabië en Arabische literatuur, en Sayed Khatab, een onderzoeker die al vele publicaties heeft op het gebied van Islamistische bewegingen.⁸⁰⁸

Osama Bin Laden werd geboren in 1957 in Riyad, Saoedi-Arabië. Hij had een Jemenitische vader, Mohammed Awad Bin Laden, en een Syrische moeder, Alia Ghanem.⁸⁰⁹ Zijn vader vertrok naar Djedda in de jaren ’30 in de hoop succesvol te worden en aan de armoede in Jemen te ontsnappen.⁸¹⁰ Hij begon daar als een kruier, maar richtte in 1931 een bouwbedrijf op.⁸¹¹ Het bedrijf van Mohammed bloeide in de jaren ’50 op toen het een aantal renovaties van paleizen van de koninklijke familie mocht uitvoeren en daarmee andere bouwbedrijven aftroefde. Mohammed slaagde hierin door zijn diensten voor weinig geld aan te bieden.

806 Zie voetnoot 764

807 Atwan en Bergen hebben Osama voor de aanslagen in New York in 2001 geïnterviewd, Wright heeft Osama Bin Laden niet geïnterviewd.

808

Voorbeelden van deze publicaties van Khatab zijn: Khatab, S. The Political Thought of Sayyid Qutb. The

theory of jahiliyyah. New York: Routledge, 2006; Khatab, S. Understanding Islamic Fundamentalism. The Theological and Ideological Basis of al-Qaʻida’s Political Tactics. Caïro en New York: The American

University in Cairo Press, 2011 en Khatab, S. The Ideological and Political Philosophy of Egypt’s Islamic

Groups. Australië : The Austran Academy of the Humanities, 2005.

809

Saghi, ‘Introduction. Osama Bin Laden’, 11-12.

810 Saghi, ‘Introduction. Osama Bin Laden.’, 12 en Bergen, Holy War, Inc, 43.

811Saudi Binladin Group. ‘Almualem / Mohammed Awad Binladin’ Saudi Binladin Group. (Laatst geupdate: onbekend): 1 pag, [bedrijfswebsite], geraadpleegd op 6 juni 2015. Beschikbaar via http://www.sbg.com.sa/profile.html

192 Koning Saoed bleek onder de indruk van het werk van Mohammeds bouwbedrijf waardoor Mohammed grote bouw- en renovatieprojecten wist binnen te halen, zoals de aanleg van de snelweg tussen Medina en Djedda. Daarnaast kwam hij door zijn goede werk in contact met de koninklijke familie.⁸¹² Toen kroonprins Feisal koning Saoed opvolgde bleek het Koninkrijk aanzienlijke financiële problemen te hebben. Onder Saoed waren de olie-inkomsten veelal gebruikt door de leden van het Koningshuis voor persoonlijk gebruik, wat leidde tot grote financiële tekorten in de jaren ’50.813

De staatskas was dermate leeg dat Feisal geld moest lenen om de ambtenaren in Saoedi-Arabië te kunnen betalen. Mohammed Bin Laden leende Feisal dit geld en kreeg als beloning twee grote bouwprojecten toegewezen, namelijk de uitbreiding van de Grote Moskee in Mekka en de renovatie van de Profeet Mohammed Moskee in Medina.⁸¹⁴ Naast deze toewijzing van bouwprojecten werd Mohammed Bin Laden aangesteld voor een periode als Minister van Openbare Werken.⁸¹⁵ De komst naar Saoedi-Arabië bracht Mohammed Bin Laden, naast financieel succes, ook in aanraking met het Wahhabisme.⁸¹⁶ Mohammed was een vroom man en voedde zijn kinderen streng op. Vroomheid en respect voor het familiebedrijf stonden hoog in het vaandel. Religie was belangrijk voor Mohammed en ook zijn zoon Osama werd al op vroege leeftijd blootgesteld aan de leer van de Islam. Gedurende de periode waarin de hadj plaatsvond nodigde Mohammed honderden pelgrims uit. Sommigen van hen waren leiders van Islamitische bewegingen, maar ook leden van de Raad van Religieuze Geleerden.⁸¹⁷ Dit werd een jaarlijkse traditie, die voortgezet zou worden na de dood van Mohammed. Tijdens deze bijeenkomsten ontmoette Osama vele van deze mannen en kwam zo in aanraking met Islamitische bewegingen, leiders ervan en Islamitische geleerden.⁸¹⁸ Daarnaast sponsorde Mohammed vele Islamitische goede doelen en activisten.⁸¹⁹

Osama Bin Laden was het drieënveertigste kind van de in totaal drieënvijftig kinderen die Mohammed zou krijgen. Hij was tien jaar oud toen zijn vader Mohammed omkwam bij een vliegtuigongeluk.⁸²⁰ Osama bracht zijn jeugd door in Djedda, in Hedjaz, waar ook Mekka en

812

Bergen, Holy War Inc., 44 en Cooley, Unholy Wars, 117. 813 Yizraeli, Politics and Society in Saudi Arabia, 20.

814 Atwan, A.B. The Secret History of Al-Qa’ida. (Londen: Abacus, 2007), 33.

815 Bergen, Holy War Inc., 44. Volgens Wright werd Mohammed Bin Laden zelfs Ereminister van Openbare Werken. Zie Wright, The Looming Tower, 65.

816

DeLong-Bas, Wahhabism and the Question of Religious Tolerance, 11. 817 Bergen, Holy War Inc., 45.

818 Khatab, Understanding Islamic Fundamentalism, 93 en Bergen, Holy War Inc., 45. 819

Burke, Al-Qaeda, 44.

193 Medina liggen. Hij woonde in Musharrifa, een kleine buurt waar veelal lokale elite woonden.⁸²¹ Osama Bin Laden was als kind stil en teruggetrokken, en bleek als jonge jongen geïnteresseerd in religie. Dit uitte zich door de vele religieuze bijeenkomsten, studiegroepen en Koranlezingen die hij bijwoonde.⁸²²

Osama ging naar de middelbare school in Djedda. In 1974 behaalde hij zijn middelbare schooldiploma, waarna hij economie en bedrijfskunde aan de Koning Abdoelaziz Universiteit in Djedda ging studeren.⁸²³ Een jaar voor Osama ging studeren had koning Feisal een olie-embargo afgekondigd tegen het Westen. De verhoogde olieprijzen die een gevolg waren van het embargo hadden een positief effect op de staatskas van het Koninkrijk. De ‘gewone burger’ in het Koninkrijk kreeg echter niets mee van deze rijkdom. Van het overgrote deel van deze door olie gegenereerde rijkdom profiteerden alleen leden van het Koningshuis, vooraanstaande ulama en prominente families, zoals de familie Bin Laden.⁸²⁴ Een gevolg van deze rijkdom was, zij het tegenstrijdig aangezien het embargo juist gericht was tegen het Westen, dat vele leden van de familie Bin Laden juist verwesterden. Broers van Osama vertrokken naar Amerikaanse of Europese universiteiten, zoals zijn oudere broer Salim, die naar Millfield, een Brits internaat, ging en Yeslam die naar universiteiten in Zweden en Californië ging.⁸²⁵ Osama besloot niet het voorbeeld van zijn broers te volgen en bleef in Saoedi-Arabië om te studeren aan de Koning Abdoelaziz Universiteit. Op deze universiteit was het voor alle studenten verplicht een module Islamitische cultuur te volgen. Deze module werd gedoceerd door Islamitische geleerden als de eerder genoemde Mohammed Qutb, één van de leiders van de Sahwa in Saoedi-Arabië en de broer van Sayyid Qutb die gezien wordt als spiritueel vader van vele Islamitische radicale groeperingen.⁸²⁶ Een ander belangrijk figuur in het leven van Osama Bin Laden, Abdullah Azzam, was ook werkzaam aan de Koning Abdoelaziz Universiteit. Het is al eerder in deze scriptie naar voren gekomen dat het goed mogelijk is dat Bin Laden en Azzam gelijktijdig op de universiteit in Djedda actief waren, maar of ze elkaar toen ontmoet hebben en of Bin Laden colleges heeft gevolgd van Azzam is mogelijk, maar valt niet met zekerheid te zeggen.

821 Kepel en Milelli, Al Qaeda in its own Words, 13. 822

Atwan, The Secret History of Al-Qa’ida, 33. 823 Burke, Al-Qaeda, 46.

824 Yizraeli, Politics and Society in Saudi Arabia, 267-269. 825

Burke, Al-Qaeda, 46.

194

Vorming ideologie Bin Laden

In de jaren zestig en zeventig werden duizenden leden van de in Egypte en Syrië verboden Moslimbroederschap door koning Feisal verwelkomd in Saoedi-Arabië.⁸²⁷ Velen van hen, zoals Mohammed Qutb, kregen vervolgens een baan aangeboden aan universiteiten in het Koninkrijk. Vele studenten in Saoedi-Arabië, zoals Osama Bin Laden, maar ook volgelingen van Juhayman al-Utaybi, kwamen zo in aanraking met de puriteinse Islam die deze Moslimbroeders predikte.⁸²⁸ Osama Bin Laden was door toedoen van zijn vader al in aanraking gekomen met het Wahhabisme en dus ook met de doctrine van tawhid, maar maakte in zijn studententijd dus ook kennis met de religieuze leer van de Moslimbroederschap en dus dat van al-Banna en van Sayyid Qutb. In voorgaande hoofdstukken en paragrafen is al uitgebreid stilgestaan bij het Wahhabisme, maar ook de ideologie van Qutb.⁸²⁹

Voor de vorming van zowel het Wahhabisme als het zogeheten Qutbisme was ibn Taymiyyah van belang, maar ook voor de ideologie van Bin Laden.⁸³⁰ Immers ibn Taymiyyah was de eerste Islamitische theoloog die jihad predikte, hetgeen een centrale rol speelde in de ideologie van Qutb, maar vooral binnen Al-Qaʻida. Zowel Taymiyyah als al-Wahhaab predikten echter een defensieve gewapende strijd, jihad bi al-sayf, terwijl Qutb en later de leiders van Al-Qaʻida, waaronder Bin Laden, een offensieve jihad bi al-sayf predikten. Daarnaast verschilde Taymiyyah ook van Al-Qaʻida door het bewust schade berokkenen aan niet-strijders, zoals vrouwen, kinderen en bejaarden, af te keuren, terwijl Al-Qaʻida geen onderscheid maakt.⁸³¹ Een offensieve gewapende ‘heilige’ strijd was voor Al-Qaʻida het belangrijkste instrument om hun doelen te realiseren. De gewapende jihad speelde voor de leiders van Qaʻida net als voor Qutb een centrale rol. Zowel Qutb als de leiders van Al-Qaʻida zagen jihad bi al-sayf als het instrument om zich van alle tegenstanders van de Islam te ontdoen en zo de Islam te verspreiden en een universele Islamitische revolutie te ontketenen. Sterker nog, Qutb en de leiders van Al-Qaʻida zagen jihad als de zesde pilaar van de Islam, naast de vijf bestaande.⁸³² Qutb speelde dus een belangrijke rol in de vorming van Bin Laden’s ideologie, maar misschien nog wel belangrijker is Azzam, die de visie van Qutb omtrent de noodzaak van het voeren van jihad beaamde, en van grote invloed zou zijn op Bin Laden. Dit zou echter pas gedurende de Afghanistanoorlog het geval zijn.

827 Zie paragrafen 5.1, 5.2 en 5.4. 828

Trofimov, The Siege of Mecca, 22.

829 Zie voor het Wahhabisme paragrafen 1.2 en 5.3 en voor de ideologie van Sayyid Qutb paragrafen 5.3 en 7.1 830 Atwan, The Secret History of Al-Qa’ida, 64. 831

Khatab, Understanding Islamic Fundamentalism, 53-54. 832 Zie paragraaf 7.1.

195 De reden dat de ideologie van Qutb Osama Bin Laden aansprak is te herleiden uit het feit dat hij tijdens zijn opvoeding veelvuldig met het Wahhabisme in aanraking was gekomen. Gezien het feit dat Qutb’s ideologie, zoals in paragraaf 5.3 en in het bovenstaande is beschreven, raakvlakken vertoont met dat van ibn Taymiyyah en al-Wahhaab, kon Osama zich goed vinden in hetgeen Mohammed Qutb doceerde aan de Koning Abdoelaziz Universiteit. Mohammed Qutb probeerde namelijk het gedachtegoed van zijn broer te verenigen met het Wahhabisme.⁸³³ In zijn tijd aan de Koning Abdoelaziz Universiteit besteedde Bin Laden veel van zijn tijd aan lezen en bidden. Hij was tevens betrokken bij religieuze activiteiten op de universiteit, zoals theologische debatten en Koranstudie. Gedurende zijn studie maakte hij ook veel nieuwe contacten met jonge prinsen van het Koningshuis, dankzij de goede relatie tussen de familie Bin Laden en het Koningshuis.⁸³⁴

Osama Bin Laden verliet in 1979 de universiteit.⁸³⁵ Volgens Jamal Khalifa, Osama’s beste vriend op de universiteit, verliet hij de universiteit zonder af te studeren.⁸³⁶ In datzelfde jaar vonden vele grote gebeurtenissen plaats in de regio. De vredesovereenkomst tussen Egypte en Israël, de Islamitische Revolutie in Iran, de Sovjetinvasie in Afghanistan, en in Saoedi-Arabië werd de Grote Moskee bezet door Juhayman al-Utaybi. Deze bezetting maakte grote indruk op Osama Bin Laden. De harde strijd en het feit dat de belangrijkste Saoedische geestelijken goedkeuring aan de Saoedische aanvallen van de overheidstroepen gaven, zorgden ervoor dat Bin Laden sympathiseerde met Juhayman. In 2004 zou Osama eenmalig publiekelijk commentaar leveren op de acties in Mekka. Hij haalde hierin hard uit naar het Saoedische regime, ‘Kroonprins Fahd bezoedelde de heiligheid van de Grote Moskee’. Het feit dat Fahd het toestond dat pantservoertuigen de Grote Moskee mochten betreden en dat de minaretten beschoten mochten worden, kon Bin Laden weinig sympathie voor opbrengen.⁸³⁷ Osama Bin Laden was verder diep onder de indruk van de kracht die de rebellen getoond hadden, gedurende de bezetting. Tijdens een gesprek tussen Bin Laden en een jonge vriend van hem, Khaled, in Pesjawar, ging het eveneens over de bezetting. Hij zei hier dat de bezetters van de Grote Moskee ware moslims waren, en dat ze nergens schuldig aan waren en meedogenloos vermoord zijn.⁸³⁸ 833 Zie paragraaf 5.4. 834 Burke, Al-Qaeda, 55. 835 Burke, Al-Qaeda, 56.

836 Bergen, The Osama bin Laden I Know, 17. 837

Trofimov, Het Beleg van Mekka, 288-289. 838 Burke, Al-Qaeda, 57.

196

Osama Bin Laden en de Afghanistanoorlog

Toen de Sovjet-Unie Afghanistan binnenviel voelde Bin Laden zich vrijwel direct geroepen om bij te dragen aan de jihad tegen de Sovjets. Dit blijkt uit het feit dat hij al vroeg in het jaar 1980 Pesjawar bereikte, enkele weken na de Sovjetinval van Afghanistan. In Pesjawar ontmoette hij vele leiders en hooggeplaatst en van de Jihadistische groeperingen. Enkelen van hen kende hij al door de bezoeken die zij aan Osama’s vader hadden gebracht tijdens het

hadj seizoen, waaronder Burhanuddin Rabbani, een leider van Afghaanse Jihadisten en Abdul

Rasul Sayyaf, leider van de Wahhabitische Jihadistische partij Ittehad-e-Islami.⁸³⁹ Bin Laden bleef in eerste instantie op de achtergrond en stak de grens met Afghanistan niet over. Een reden hiervoor is dat de Saoedische autoriteiten hem dit hadden verzocht. De Bin Ladens hadden een goede relatie met het Koningshuis en wanneer Osama door de Sovjets gevangen genomen zou worden kon zijn aanwezigheid aldaar als bewijs dienen voor Saoedische inmenging in de Afghanistanoorlog tegen de Sovjets.⁸⁴⁰ Hij verbleef een maand in Pakistan waarin hij overtuigd raakte van de noodzaak om Afghanistan te bevrijden van de Sovjets. Bij thuiskomst in Saoedi-Arabië bleek dat de Saoedische autoriteiten, onder leiding van de geestelijke Bin Baz, de jihad in Afghanistan propageerden. Hierdoor voelde Bin Laden zich aangemoedigd om direct alles wat hij gezien had in Pesjawar aan familie en vrienden te vertellen. Daarnaast begon hij donaties op te halen om de mujahidien te steunen. Vervolgens keerde Bin Laden, samen met enkele Pakistanen en Afghanen die voor het bouwbedrijf van Bin Laden werkten, terug naar Pakistan. Bin Laden zou dit soort reizen, waarbij hij telkens donaties en rekruten meenam, nog enkele keren herhalen.⁸⁴¹

Ondertussen had Bin Laden een rekruteringskantoor, dat tevens fungeerde als een soort gasthuis, opgezet. Dit werd Bayt al-Ansar, ofwel het Huis van de Supporters, genoemd en bevond zich in Djedda. Tevens werd een kantoor van de ‘Bin Laden Corporation Branch’ in Caïro gebruikt als rekruterings- en fondsenwerving kantoor. Tot 1982 verbleef Bin Laden enkel in Pesjawar en in de nabij gelegen trainingskampen die waren opgezet voor de Jihadi’s, zonder de grens met Afghanistan over te steken. Het is niet precies duidelijk wanneer Osama voor het eerst de grens met Afghanistan overstak.⁸⁴² De reden hiervoor is dat auteurs hierin veelal verschillen van mening. Volgens Atwan vestigde hij zich in 1982 praktisch in Afghanistan, terwijl Khatab stelt dat hij nooit verder kwam dan Pesjawar en pas voor het eerst

839 Bergen, Holy War Inc., 50 en Burke, Al-Qaeda, 58, 66-67.

840 Wright, The Looming Tower, 98. 841

Khatab, Understanding Islamic Fundamentalism, 94-95. 842 Burke, Al-Qaeda, 58.

197 in 1982 naar Afghanistan ging. Wright stelt zelfs dat Bin Laden pas in 1984 voor het eerst naar Afghanistan trok. Waar de schrijvers het wel over eens zijn is dat Osama zag dat de natuurlijke omgeving van het grensgebied tussen Pakistan en Afghanistan zich leende voor de strijd tegen de Sovjets, maar dat de bestaande infrastructuur van de mujahidien in dit gebied te wensen overliet. Althans niet goed genoeg om effectief te strijden tegen de Sovjets.⁸⁴³ Als gevolg van deze Afghanistanreis besloot Bin Laden booruitrustingen, bulldozers en heftrucks van het familiebedrijf richting Pakistan te verschepen.⁸⁴⁴ Deze apparatuur werd ingezet om tunnels, wegen, en al wat Bin Laden nodig achtte om de mujahidien te ondersteunen, te bouwen. In 1983 zette Bin Laden eenzelfde Bayt al-Ansar als in Djedda op in Pesjawar. Dit huis fungeerde net als in Djedda als een gasthuis, maar ook als een ontvangstreceptie waar

mujahidien zich na aankomst in Pakistan konden melden, waarna zij een plek in een van de

trainingskampen kregen toegewezen van de Afghaanse Jihadistische groepen, waaronder de

Ittehad-e-Islami van Sayyaf. Aldaar werden de rekruten klaargestoomd om naar het front in

Afghanistan te gaan.⁸⁴⁵