Identificatie

De mate van identificatie met de samenleving waarin men woont en werkt is van betekenis voor de rechtvaardigheidsbeleving.⁵³⁸ Mensen voelen behoefte om ergens bij te horen en die behoefte beïnvloedt hun gedrag.⁵³⁹

Wanneer mensen zich sterk identificeren met het land waar ze wonen en belasting betalen, zijn vooral de procedures om tot besluitvorming te komen van belang.⁵⁴⁰ Wanneer de identificatie zwakker is bepaalt de inhoud van het besluit sterker de mate van ervaren rechtvaardigheid.⁵⁴¹ In dat geval prevaleren de individuele (eigen) belangen.⁵⁴² In geval de identificatie echter hoog is bepaalt vooral de waargenomen rechtvaardigheid van het belastingsysteem, distributief en procedureel, het belastinggedrag.⁵⁴³

Van belang is verder dat veel theorievorming over rechtvaardigheidsbeleving in de Engelse taal plaatsvindt. De vertaling van de theorie naar de Nederlandse taal levert soms enige onzuiverheid op. Zo worden Engelse begrippen als “justice”, “fairness” en “equity” niet precies in een gelijkluidende betekenis vertaald met de begrippen “rechtvaardigheid”, “redelijkheid, “billijkheid” of ‘eerlijkheid”.

536

Bos, C. van den en E.A. Lind, “Uncertainty management by means of fairness judgements”, in M.P. Zanna (red.),

Advances in experimental social psychology, San Diego, Academic Press, 2002, pp. 1-60.

537

Bos, C. van den, “Procedurele rechtvaardigheid: beleving en implicaties”, in Werken aan behoorlijkheid, De Nationale

ombudsman in zijn context, Den Haag, Boom Juridische uitgevers, 2007, p. 188.

538

Pligt, J. van der e.a., Bestraffen, belonen en beïnvloeden, een gedragswetenschappelijk perspectief op handhaving, Den Haag, Boom juridische uitgevers, 2007, p. 44.

539

Baumeister, R.F. en M.R. Leary, “The need to belong: desire for interpersonal attachmants as a fundamental human motivation”, Psychological Bulletin, Vol. 117, nr.3, 1995, pp. 497-529.

540

Wenzel, M, “A social categorisation approach to distributive justice: Social identity as the link between relevance of inputs and need for justice”, British Journal of Social psychology, 2001, 40, pp. 315-335;

541

Wenzel, M., “The impact of outcome orientation and justice concerns on tax compliance: The role of taxpayers’ identity”, Journal of Applied Social Psychology, 2002, 87, p. 629-645

542

Idem.

543

Wenzel, M., “Social Identification As a determinant of concerns about individual-, group-, and inclusive justice”, Social

114

Tyler en Lind merken daarover op dat identificatie ook het gevolg kan zijn van waargenomen rechtvaardigheid.⁵⁴⁴ Het is waarschijnlijk dat mensen zich identificeren met een systeem dat als rechtvaardig wordt waargenomen, terwijl dat met een niet als rechtvaardig ervaren systeem minder zal zijn. Het vertrouwen in de handhavende instantie, en daarmee de identificatie, kan verder worden vergroot door vertrouwen van de handhaver in de doelgroep.⁵⁴⁵ Een mogelijke verklaring hiervoor is gelegen in de regel van wederkerigheid, die in de verband inhoudt dat het geven van vertrouwen van de ene partij, vertrouwen van de andere partij oproept.⁵⁴⁶ Wederkerigheid, en het daarmee gepaard gaande gevoel van verplichting, is een wijdverbreid element van de menselijke cultuur die ons verplicht om, in psychologische zin, te proberen te vergoeden wat een ander ons gegeven heeft.⁵⁴⁷

5.9 Samenvatting

Binnen het sociaalwetenschappelijke perspectief spreekt men van legitimiteit wanneer burgers de machtspositie van de overheid erkennen en haar machtsuitoefening aanvaarden.⁵⁴⁸ Het stelt, anders dan in de objectieve juridische benadering, de beleving van de burger centraal. De beide concepten komen wel overeen in de opvatting dat legitimiteit de bereidheid van burgers om (wettelijke) verplichtingen na te komen bevordert.

Legitimiteit gaat over machtsuitoefening door de overheid en de bereidwillige aanvaarding daarvan door burgers. Macht is het vermogen om invloed uit te oefenen op het denken en handelen van anderen en is voor de overheid onontbeerlijk. Voor het adequaat functioneren van de overheid is macht alleen echter onvoldoende. Een efficiënte en effectieve uitvoering van overheidstaken vereist namelijk dat burgers de overheid en haar machtsuitoefening aanvaarden en bereid zijn te gehoorzamen. Wanneer burgers de machtsuitoefening door de overheid bereidwillig aanvaarden en de daaruit voortvloeiende verplichtingen bereid zijn te na te komen wordt de instrumentele functie van legitimiteit bediend.

Gezag kan door de overheid op verschillende manieren worden verworven, maar in onze samenleving past vooral een vorm van legaal-rationeel gezag. Dit is een door rechtsregels bepaalde organisatievorm die zowel de gezaghebber als de gezagsontvanger bindt aan objectieve regels en procedures. Tegenwoordig gaat het bij gezagshebbers om grootschalige bureaucratische organisaties, die ondanks hun hoge niveau van informatisering niet kunnen functioneren zonder directe persoonlijke contacten.

Tyler, T.R., en E.A. Lind, “Intrinsic versus community-based justice models: When does group membership matter?”,

Journal of Social Issues,1990, 46, p. 83-94.

545

Pligt, J. van der e.a., Bestraffen, belonen en beïnvloeden, een gedragswetenschappelijk perspectief op handhaving, Den Haag, Boom juridische uitgevers, 2007, p. 45.

546

Cialdini, R.B., Invloed, de zes geheimen van het overtuigen, Den Haag, Sdu Uitgevers, 2008, pp. 25 e.v.

547

Idem, p.23.

548

Schwitters, R.J.S., Recht en samenleving in verandering, een inleiding in de rechtssociologie, Deventer, Kluwer, 2008, p. 52.

115

De sociale wetenschappen brengen via empirisch onderzoek gedachten, emoties en motieven in beeld die het fiscale gedrag van mensen beïnvloeden. Daardoor wordt inzichtelijk welke beelden mensen van de Belastingdienst en de fiscale rechtshandhaving hebben, in hoeverre ze bereid zijn aan hun fiscale verplichtingen te voldoen, welke factoren daarin een rol spelen en in welke mate en op welke wijze de Belastingdienst via handhavingsinspanningen die bereid-heid kan beïnvloeden. Via empirisch onderzoek kan een brug worden geslagen tussen de normatieve juridische modellen en de werkelijke beleving van mensen.

Het fiscale gedrag van mensen wordt in belangrijke mate bepaald door percepties. Een belangrijke perceptie in relatie tot naleving van (belasting)regels is het gevoel al dan niet rechtvaardig behandeld te zijn. Binnen de rechtvaardigheidsbeleving onderscheidt men (met betrekking tot handhaving) vier vormen van rechtvaardigheid die bepalen of mensen zich al dan niet eerlijk behandeld voelen. Dit zijn distributieve, procedurele, interactionele en retributieve rechtvaardigheid. In het vervolg van de studie zal de nadruk liggen op distribu-tieve, procedurele en interactionele rechtvaardigheid omdat vooral deze percepties van belang zijn binnen de fiscaliteit.

Mensen beschikken vaak over te weinig informatie om tot een goed gefundeerd oordeel te komen over de vraag of ze distributief rechtvaardig zijn behandeld. Om die reden bepalen ze hun oordeel op basis van de informatie waarover ze wel beschikken en dat is vaak informatie die betrekking heeft op de procedures en de wijze waarop ze zijn behandeld. Wanneer burgers menen dat de procedures rechtvaardig verlopen, neemt de kans toe dat zij ook de uitkomst inhoudelijk als rechtvaardig beoordelen. Het gevoel dat men rechtvaardig is behandeld leidt tot aanvaarding van het overheidsoptreden en draagt bij aan de legitimiteit van de overheid.

117