Het belang van procedures

Procedures zijn belangrijk voor mensen omdat ze sociale processen reguleren.⁴⁹⁰ Ze bepalen de sociale status en geven mensen al dan niet erkenning als persoon, Maar ze bepalen ook wie toegang heeft tot activiteiten en middelen, mogelijkheden voor deelname en de persoonlijke kwetsbaarheid voor uitbuiting of schade. Ze bepalen dus de gevoelde waarde en de veiligheid van de individuele leden binnen de groep en dat verklaart waarom procedurele evaluaties van belang zijn voormensen en een sleutelrol vervullen in de beoordeling van autoriteiten en organisaties.

Wanneer mensen communiceren met (vertegenwoordigers) van de overheid gaat dat over veel meer dan de beslissing in de voorliggende situatie. Hun sociale status en hun gevoel van veiligheid liggen ook in de weegschaal. Het contact met de overheid kan een ervaring zijn die hun status en veiligheid bevestigt, maar het is ook mogelijk dat deze juist worden aangetast. De evaluatie van autoriteiten en organisaties vindt plaats op grond van deze incidentele persoonlijke ervaringen in het directe contact met de overheid, waarbij ze zich vooral richten op procedure-informatie.⁴⁹¹

Afwegingen van loyaliteit en gehoorzaamheid aan regelgeving en autoriteiten worden dus vooral gemaakt op grond van de wijze waarop de overheid tot haar besluiten komt en hoe ze burger behandelt. Doorgaans levert de bereidheid van de overheid om mensen inbreng toe te staan erkenning van hun sociale status op.⁴⁹² Wanneer mensen daarvoor niet de ruimte krijgen en wanneer hun inbreng en belangen worden genegeerd levert dat een negatief beeld over hun sociale status en vermindert het gevoel dat loyaliteit aan de groep goed voor hen is.

Daarmee is echter niet gezegd dat aspecten van procedurele rechtvaardigheid in alle situaties een allesbepalende rol spelen.⁴⁹³ De mate van invloed op de rechtvaardigheidsbeleving is van een aantal omstandigheden afhankelijk.⁴⁹⁴ Bovendien kunnen distributieve en procedurele rechtvaardigheid wel worden onderscheiden, maar niet volledig los van elkaar worden

gezien.⁴⁹⁵ Een bepaalde mate van “strengheid” op de inhoud straalt uit dat het optreden gericht

Idem, 2006, pp. 175 e.v.

491

Bos, C. van den, “Procedurele rechtvaardigheid: beleving en implicaties”, in Werken aan behoorlijkheid, De nationale

ombudsman in zijn context, Den Haag, Boom Juridische uitgevers, 2007, p. 191.

492

Tyler, T.R., Why people obey the law, Princeton and Oxford, Princeton University Press, 2006, pp. 175 e.v.

493

Sommige schrijvers mensen dat de rol van procedurele rechtvaardigheids wordt overschat, zie bijvoorbeeld, Velthoven, B.C.J., “Over het relatieve belang van een eerlijke procedure: procedurele en distributieve rechtvaardigheid in Nederland”,

Rechtsgeleerd Magazijn Themis, 1, 2011, pp. 7-16 en Veldhoven, B.C.J., “Empirische kennis over de effecten van procedurele rechtvaardigheid geeft vooralsnog weinig houvast voor justitiële beleidsvorming”, Rechtsgeleerd Magazijn

Themis, 4, 2012, pp. 182-184.

494

Zie reactie Brenninkmeijer, A., C. van den Bos en R. Roëll, “Het grote belang van procedurele rechtvaardigheid in Nederland en daarbuiten”, Rechtsgeleerd Magazijn Themis, nr. 4, 2012, pp. 178-181.

495

Brockner, J. en B.M. Wiesenfeld, “An integrative framework for explaining reactions to decisions: interactive effects of outcomes and procedures”, Psychological Bulletin, 120, 1996, pp. 189-208.

107

is op het realiseren van een juiste toepassing van de geldende normen en dat draagt bij aan distributieve rechtvaardigheid.

Procedurele rechtvaardigheid speelt vooral een rol wanneer mensen ondeskundig zijn op het gebied waarbinnen de overheid een rol speelt.⁴⁹⁶ Ook is procedurele rechtvaardigheid van groot belang wanneer belastingplichtigen de wet, op grond waarvan een besluit wordt genomen, niet automatisch als logisch en zinvol beschouwen of wanneer een wet minder aansluit bij de waarden van betrokkenen.⁴⁹⁷ Tot slot is procedurele rechtvaardigheid van essentieel belang in de rechtvaardigheidsbeleving van mensen wanneer een voor hen ongunstig besluit wordt genomen.⁴⁹⁸ Het aanbrengen van een correctie op de aangifte is een voorbeeld van een ongunstig besluit voor betrokkene en juist in die gevallen oefenen aspecten van procedurele rechtvaardigheid invloed uit op de rechtvaardigheidsbeleving.

Kanttekening

Hiervoor werd opgemerkt dat procedurele rechtvaardigheid vooral van belang is wanneer mensen ondeskundig zijn op het terrein waarin een overheidsbeslissing wordt genomen.⁴⁹⁹ Bij particuliere belastingplichtigen is een informatiegebrek vaak aan de orde, ze missen de kennis en waarschijnlijk veelal de interesse om zich daadwerkelijk in de fiscale besluitvorming ten aanzien van zichzelf en anderen te verdiepen.⁵⁰⁰ Mochten ze daartoe al de ambitie hebben dan staat vervolgens naar mijn mening de geheimhoudingsplicht van de Belastingdienst eraan in de weg.

Deskundigheid over het betreffende onderwerp maakt het mogelijk voor mensen om zich een inhoudelijk oordeel te vormen over de zaak. Distributieve rechtvaardigheid legt in die gevallen meer gewicht in de schaal dan wanneer mensen ondeskundig zijn.⁵⁰¹ Ook procedurele

rechtvaardigheid speelt bij een grotere mate van deskundigheid een rol in de rechtvaardigheidsbeleving, maar minder zwaarwegend dan wanneer er sprake is van

ondeskundigheid.⁵⁰² In de contacten van de Belastingdienst met fiscale “repeatplayers”, zoals

Bos, C. van den, Vertrouwen in de overheid: wanneer hebben burgers het, wanneer hebben ze het niet,en wanneer

weten ze niet of de overheid te vertrouwen is? Een essay over de sociaal-psychologische werking van vertrouwen en de mens als informatievergarend individu, Utrecht, Ministerie van Binnenlandse Zaken en Koninkrijksrelaties, 2011, p. 18.

497

Murphy, K. e.a., “ Nurturing regulatory compliance: Is procedural justice effective when people question the legitimacy of the law?” in Regulation & Governance, 2009, 3.

498

Tyler, T. R. en Rasinski, “Procedural justice, institutional legitimacy, and the acceptance of unpopular U.S. Supreme Court decisions: A reply to Gibson”, Law en Society review, vol. 25, nr. 3, 1991, pp. 621-630.

499

Bos, C. van den en E.A. Lind, “Uncertainty management by means of fairness judgements”, in M.P. Zanna (red.),

Advances in experimental social psychology, San Diego, Academic Press, 2002, pp. 1-60.

500

Zie bijvoorbeeld Weekers F.H.H., Toespraak op jaarcongres van de Nederlandse Orde van Belastingadviseurs (16 juni 2011), http://www.rijksoverheid.nl/documenten-en-publicaties/toespraken, Geraadpleegd op 19 juni 2011.

501

Bos, C. van den, “Procedurele rechtvaardigheid: beleving en implicaties”, in Werken aan behoorlijkheid, De nationale

ombudsman in zijn context, Den Haag, Boom Juridische uitgevers, 2007, p. 189.

502

Van den Bos, C. van den, A. Lind, R. Vermunt & M. Wilke, “How do I judge my outcome when I do not know the outcome of others? The psychology of the fair process effect”, Journal of Personality and Social Psychology, nr. 72, 1997, pp. 1034-1046.

108

fiscale adviseurs, is procedurele rechtvaardigheid dus wel van belang, maar minder dan in de directe contacten met ondeskundige burgers. ⁵⁰³

Ondernemers en vermogende particulieren, die in de regel een inhoudelijk deskundige fiscaal adviseur hebben, beschikken wel over een zekere mate van (indirecte) fiscale deskundig-heid.⁵⁰⁴ De veronderstelling dat belastingplichtigen over onvoldoende inhoudelijke informatie en interesse beschikken en om die reden hun beleving van rechtvaardigheid voornamelijk baseren op de procedurele kwaliteit van het handelen is ten aanzien van ondernemers dus niet zonder meer geldend.

Het is de vraag in hoeverre ze, via hun adviseur inhoudelijk geïnformeerd zijn, maar boven-dien in hoeverre de Belastingboven-dienst direct contact heeft met ondernemers. Vaak lopen contacten immers via de fiscaal adviseur en zonder contact tussen Belastingdienst en ondernemer speelt procedure informatie geen bepalende rol in de beeldvorming. De fiscale rechtvaardigheidsbeleving lijkt voor deze groep meer afhankelijk van de manier waarop de fiscaal adviseur een beeld neerzet over de Belastingdienst en de fiscale rechtshandhaving, dan dat ze op basis van de mate van procedurele aspecten in de directe contacten met de

Belastingdienst zich een beeld vormen.

Tyler echter benadrukt dat ook inhoudelijk deskundigen gevoelig zijn voor het verloop van procedures en interacties. Indirect, via de adviseur, kunnen aspecten van procedurele recht-vaardigheid effect hebben op de rechtrecht-vaardigheidsbeleving van ondernemers.⁵⁰⁵ Dat leidt tot de vaststelling dat procedure informatie invloed uitoefent op de rechtvaardigheidsbeleving van mensen, ook wanneer er een deskundige fiscaal adviseur in het spel is. De mate waarin dat het geval is, is echter onduidelijk en vereist nader onderzoek. Hierin kunnen de verhoudingen binnen de driehoeksrelatie ondernemer, fiscaal adviseur en Belastingdienst en de frequentie van het directe contact met ondernemers worden betrokken.⁵⁰⁶ Onderzoek kan zich richten op de volgende vragen; op basis van welke factoren vormen fiscaal adviseurs en ondernemers zich binnen deze driehoeksverhouding een oordeel over de Belastingdienst en de fiscale rechtshandhaving, welke rol speelt procedure informatie daarin en welk beeld van de

Belastingdienst en de fiscale rechtshandhaving presenteert de fiscaal adviseur bij zijn cliënt.⁵⁰⁷

Zie Organization for Economic Cooperation and Development (OECD), Study into the role of tax intermediaries, OECD, 2008, p. 33.

504

Idem.

505

Tyler, T.R., Presentatie 6 maart 2012, Den Haag, Ministerie van Binnenlandse Zaken en Koninkrijksrelaties, 2012; Zie samenvattend verslag, “Procedurele rechtvaardigheid: de kloof dichten tussen rechtmatig en rechtvaardig “,

http://www.juristenweblog.nl, geraadpleegd op 18 april 2012.

506

Vgl. Gribnau, J.L.M., “Belastingmoraal en compliance: Het belang van legitimiteit van de Belastingdienst", WFR 2008/1325.

507

109