beschrijving en analyse van het organisatieproces
5.1 Een beschrijving van de gemeenten
5.1.1 Wasdorp, Oostdam en Almstad
Wat in Wasdorp, Oostdam en Almstad opvalt, is dat al deze kerkgemeenten zoeken naar een nieuwe vorm van ‘kerk-zijn’. De wijkgerichte wijze waarop katholieke parochies en protestantse gemeenten normaal zijn georganiseerd, voldoet voor hen niet meer. Zij willen zich onderscheiden van deze ‘tradi-tionele’ gemeenten.
Wasdorp
Op de eigen site beschrijft de Wasdorpse gemeenschap zichzelf als: ‘een open en oecumenische geloofsgemeenschap met wekelijkse vieringen (…) Bij ons vervagen de grenzen van de kerken: oecumene is voor ons aan de orde van de dag. Wij willen open zijn voor iedereen die een nieuwe spirituele weg zoekt’262. Het is een gemeenschap, zo zeggen zij, waarin ‘het persoonlijke verband voorrang heeft boven het structuurlijke263’. In Wasdorp, een klein dorp in de nabijheid van de randstad, wil men de onderlinge sociale verbanden tussen de kerkgangers verstevigen. Deze persoonlijke verbondenheid probeert men tot uitdrukking te brengen in de organisatievorm van de gemeenschap. De vieringen en andere activiteiten worden daarom zoveel mogelijk met de hele gemeenschap, verenigd in allerlei werkgroepen, voorbereid en georganiseerd. In Wasdorp kent men verschillende typen vieringen. Naast de gewone zondagse viering met voorganger kent de gemeente ook de meditatieve viering en de Zondagmorgen Anders (met ruimte voor het liturgische experiment264). De
261 In deze try-out wilde ik zelf eerst meer ervaring opdoen met het enthousiasmeren en aansturen van de performers voordat ik daadwerkelijk bij een kerkgemeente zou aankloppen. Als alternatief voor de kerkgemeente benaderde ik mensen uit mijn vriendenkring, uit mijn woonomgeving en uit het kunstenaarsinitiatief waar ik aan verbonden ben. Zo kreeg ik uiteindelijk een groep van dertig mensen, onder wie een voorganger, bij elkaar. Typerend voor deze ‘gemeente’ was dat zowel koor, gemeenteleden, en voorganger allen weinig ervaring en routine hadden met het uit-voeren van de liturgische rituelen.
262 Om de anonimiteit van de gemeente en de gemeenteleden te waarborgen heb ik geen verwijzing naar de site opgenomen.
263 De literatuurverwijzing ontbreekt hier om de anonimiteit van de gemeente en gemeenteleden te waarborgen.
264 Meestal is dat een viering die door twee mensen uit de gemeenschap zelf wordt voorbereid en waarin zij de ruimte krijgen om hun persoonlijke visie op liturgie en geloof tot uitdrukking te brengen. Ook de viering met performance-rituelen was een ‘Zondagmorgen Anders’ viering.
zondagse viering, met het koffiedrinken na afloop, vormt de kernactiviteit van de gemeenschap.
De Wasdorpse gemeenschap heeft een eigen koor dat elke week oefent. De gemeenschap heeft geen eigen voorganger. Zij werken met een ‘pool’ van voorgangers (zowel van protestantse als katholieke huize) die allen een aantal maal per jaar voorgaan. Veel van deze voorgangers gaan al vele jaren voor in Wasdorp en zijn sterk betrokken bij de gemeenschap. De vieringen worden voorbereid door een ‘liturgievoorbereidingsgroep’ van wisselende samenstelling waar naast de voorganger ook altijd twee mensen uit de Wasdorpse gemeenschap plaatsnemen.
Oostdam
Oostdam is een kleine stad in het zuiden van Nederland. Thomas Oostdam is het product van een ingrijpende reorganisatie van de parochies binnen de gemeente Oostdam. Thomas is ontstaan uit een fusie van drie parochies. Men heeft er in Oostdam voor gekozen om de nieuw ontstane parochies niet langer per wijk te organiseren maar een eigen profiel mee te geven. Thomas moest het gezicht worden van de ‘moderne zinzoekers kerk’. Daartoe organiseert de gemeente naast haar vieringen ook een zeer uitgebreid cultureel programma bestaande uit exposities, lezingen, concerten, work-shops en cursussen. Voor veel zinzoekende bezoekers vormen de zondag-se vieringen niet langer meer de kernactiviteit. Zij komen vooral af op het culturele aanbod. In Oostdam richt men zich op de ‘voorbijganger’, zoals een pastor het verwoordde en de inbreng van iedereen, ook van de toevallige passant, is van belang265.
Maandelijks zijn er verschillende vieringen in de eigen kerk. Naast de (meer traditionele) eucharistievieringen, zijn er ook meditatieve vieringen (met veel muziek en ruimte voor gebed en verstilling) en Thomasvieringen. Deze Thomasvieringen krijgen in Oostdam een eigen invulling. In het programma-boekje worden deze vieringen als volgt omschreven: ‘Thomasvieringen ken-merken zich door veel ruimte voor twijfel en vragen. Ook spelen ze in op de behoefte van veel kerkgangers (en kerkverlaters) om op een andere, meer creatieve manier te vieren. (..) Thomasvieringen zijn laagdrempelige, maar vooral zinvolle, warme en aantrekkelijke vieringen voor ieder ‘die geen rotsvast geloof heeft’266. De viering met performance-rituelen was een Thomasviering267.
265 Thomas richt zich, zo zegt een voormalig pastor ‘op passanten, op
voor-bijgangers: mensen die niet bij een parochiegemeenschap willen horen. (..) Thomas biedt voor deze groep een breed scala aan activiteiten op het snijvlak van geloof en cultuur, kunst en bezinning, muziek en spiritualiteit’ (Om de anonimiteit van de
gemeente en gemeenteleden te waarborgen is hier geen verwijzing opgenomen).
266 Deze tekst stond in het programmaboekje uit 2008.
267 Wat opvalt is dat deze Thomasvieringen niet het oorspronkelijke Finse model volgen, noch de gebruikelijke invulling die de meeste Thomasvieringen in Nederland krijgen. Het oorspronkelijke concept van de Thomasviering komt uit Finland (Lutherse kerk). Daar zocht men, geconfronteerd met de leegloop van de kerken, naar een andere wijze van vieren waarmee men opnieuw tot een bloeiende kerkelijke gemeenschap kon komen. De viering behield het daar klassiek-liturgische model, maar de (muzikale) taal werd gemoderniseerd. Daarnaast werden leken gestimuleerd
De pastores vormen in Oostdam de stuwende kracht achter de vieringen en de activiteiten op het gebied van geloof en cultuur. Zij werden wat betreft de organisatie van de culturele activiteiten bijgestaan door verschillende werk-groepen van parochianen. Thomas Oostdam heeft verder verschillende koren. Voor de viering met performances heb ik samengewerkt met de Thomas Cantorij. Dit koor heeft vooral hedendaagse liturgische muziek op het repertoire.
Wat opviel in Oostdam was dat er naast een groep kerkgangers die specifiek voor het cultuurprofiel heeft gekozen, er ook een aanzienlijke groep kerkgangers is die tegen wil en dank, zo lijkt het, onderdeel is gaan uitmaken van dit nieuwe profiel. Deze groep ging al naar deze kerk toen dit nog een gewone wijkgerichte parochie was. Zij zijn dat na de fusie blijven doen. Vanwege deze groep ‘oude parochianen’ is het zinzoekers-profiel niet volledig doorgevoerd. Speciaal voor de mensen uit de oude parochies worden er ook nu nog de vertrouwde eucharistievieringen georganiseerd. De omvorming van de oude parochies tot dit nieuwe profiel is feitelijk nog in volle gang. Dit heeft tijdens de viering met performance-rituelen een zekere spanning opgeleverd. Deze spanning werd duidelijk uit de enquête-formulieren (hier kom ik in hoofdstuk 6 op terug).
Almstad
Almstad is een middelgrootte provinciehoofdstad. Thomasvieringen Almstad is geen gemeente of parochie maar een werkgroep die eens per maand op zaterdagavond een Thomasviering organiseert. Met dit bijzondere product onderscheidt men zich van andere gemeenten. De Thomasvieringen lijken op
het eerste gezicht iets weg te hebben van een missionaire activiteit waarbij medewerkers uit Almstadse kerken vieringen organiseren voor twijfelende en zinzoekende kerkverlaters. Gelovigen bieden niet-gelovigen een hand-reiking naar het christelijke geloof door middel van de Thomasviering, maar dit beeld klopt slechts ten dele. De leden van de werkgroep zijn zelf ook ‘de twijfelaars met verlangen en de gelovigen met vragen’268. Zij zoeken niet zozeer naar een nieuwe vorm van vieren om ‘de ander’ te bereiken en te
om taken van de voorganger over te nemen en er werd een zeer specifiek nieuw ritueel aan de viering toegevoegd, namelijk de ‘Heilige Chaos’ (Tijdens de Heilige Chaos kunnen de kerkgangers zelf kiezen waar zij aan willen deelnemen. De collec-tiviteit van de viering wordt tijdelijk ingewisseld voor individualiteit. De kerkgangers krijgen diverse mogelijkheden aangeboden om zelf een (klein) ritueel uit te voeren en om een bijdrage te leveren aan de voorbeden.) Deze nieuwe wijze van vieren werd in Finland een groot succes. De Thomasvieringen trokken zeer veel (nieuwe) bezoek-ers. Het concept heeft zich sindsdien verspreid over Europa, maar onderging in veel landen een transformatie. Marcel Barnard schrijft over de aanpassingen in de Neder-landse context: ‘De toe-eigening van dit Finse ontwerp in Nederland heeft in feite tot
een geheel ander concept geleid. (..) men zocht veeleer een nieuw model om mensen van buiten de kerk aan te spreken. Daarbij worden middelen (als de ‘Heilige Chaos’) overgenomen uit het Finse model’ (Barnard 2006: 99). De Thomasvieringen
in Oostdam echter missen vaak dit kenmerkende ritueel van de Heilige Chaos.
268 Zo omschrijft men de doelgroep voor de Thomasvieringen op de website. Om de anonimiteit van de gemeente en gemeenteleden te waarborgen is hier geen verwij-zing naar de site opgenomen.
bekeren. Zij zoeken naar een nieuwe wijze van vieren waardoor zij ook zelf geraakt en geïnspireerd kunnen worden269.
De werkgroep Thomasvieringen is in 1998 opgericht. Op de eigen site beschrijft de werkgroep de vieringen als volgt: ‘In de ruimte van een oude kerk zoeken we naar hedendaagse openheid. Met woorden en teksten, maar ook met verstilling en verbeelding. Omdat niet iedereen hetzelfde wil, is er ‘de Heilige Chaos’ waarin je in beweging kunt komen en uit verschil-lende mogelijkheden kunt kiezen.(….) Ze (Thomasvieringen SB) bieden iets van een thuis voor mensen die spiritueel ‘dakloos’ zijn’. Het aantal aanwezigen bij de Thomasvieringen varieerde in de vijf vieringen die ik heb bijgewoond tussen de dertig en zestig personen. Een groot deel van deze bezoekers is lid of oud-lid van de Thomaswerkgroep.
De Thomasviering heeft geen vast koor. Wel worden mensen uitgenodigd om plaats te nemen in het gelegenheidskoor. Samen met de dirigent en de pianist oefenen de gelegenheidszangers anderhalf uur voorafgaand aan de viering de (vaak eenvoudige) liederen. Het gelegenheidskoor bestond (in de keren dat ik de viering heb bijgewoond) uit zo’n vijf of zes mensen. Naast het koor treedt er ook vaak nog een professionele muzikant op. Deze speelt tijdens de Heilige Chaos meditatieve muziek. De werkgroep wordt geleid door een missionaire predikant van de PKN. Hij was ook de voorganger in de viering met performances. De vieringen worden meestal door twee leden van de Thomaswerkgroep, in samenwerking met de voorganger, voorbereid.