Verzamelen van documenten

Naast de interviews gebruik ik ook diverse typen documenten als data in dit onderzoek. De documenten dienen vooral als aanvulling op, en ter controle en ondersteuning van, de interviews. De documentverzameling in dit onder-zoek bestaat grotendeels uit persoonlijke documenten: schrift- en beeldmateriaal waarin de onderzochten hun visie op de viering met perfor-mances vastleggen voor zichzelf of voor anderen (Maso 1987: 51). In dit onderzoek vormen de dagboeken, mijn eigen logboek en de teksten die werden uitgesproken in de viering zelf - zoals de preek, dromen en gebedsbriefjes - mijn persoonlijke documenten.

Daarnaast verzamel ik ook een aantal onpersoonlijke documenten: docu-menten waarin de schrijver of maker de viering zo ‘objectief mogelijk’ probeert weer te geven. Hier reken ik het beeldverslag van de viering onder, maar ook de notulen van vergaderingen en vermeldingen en aankon-digingen van de viering op de website van de gemeente en in het kerkblad. Uitgezonderd het beeldverslag, spelen de onpersoonlijke documenten geen grote rol in dit onderzoek. Daarvoor is hun aantal te klein en geven zij weinig informatie over mijn onderzoeksvraag. Maar in sommige gevallen kunnen zij wel meer licht werpen op de context waarbinnen de viering plaatsvond.

Persoonlijke documenten: het dagboek

De dagboekbeschrijvingen vormen, naast de interviews, een tweede belangrijke informatiebron in dit onderzoek. Het dagboek is een uitgelokt document: een document dat is ontstaan omdat ik als onderzoeker de productie er van in gang heb gezet. Een document dat alleen bestaat dankzij de onderzoekssituatie. Het voordeel van zo’n uitgelokt document is dat ik door een heldere vraag te stellen, precies de informatie kan krijgen die ik wil hebben. Maar er bestaat ook een gevaar dat de respondent sociaal wenselijke antwoorden of onvolledige antwoorden geeft (Maso en Smaling 1998: 55).

Ten behoeve van dit dagboek heb ik een aantal deelnemers aan de viering twee weken voorafgaand aan de viering benaderd en gevraagd of zij hun

dat op het dagboek volgt, wordt in dit onderzoek dan ook beschouwd als een ‘tweede’ interview waarin dieper op de ervaring wordt ingegaan.

ervaring en verwachtingen rondom de viering wilden opschrijven. Dit moesten zij op drie momenten doen. Het eerste moment was een week voorafgaand aan de viering. Het tweede moment was net na de viering. Het derde moment was een week na afloop van de viering. In bijlage 3.2 staat de volledige opdracht beschreven. Met deze vragen hoopte ik meer inzicht te krijgen in de manier waarop de schrijvers de voorbereidingen voor de viering hadden beleefd en welk moment in de viering de meeste indruk op hen had gemaakt. Door hen ook een week na afloop van de viering nogmaals over de viering te laten schrijven, probeerde ik er achter te komen of hun mening en ervaring rondom de viering kon veranderen in de tijd. Om het gevaar van onvolledige antwoorden te ondervangen, vroeg ik soms per mail, als reactie op het dagboek, om een verduidelijking aan de respondent. Deze aanvulling voegde ik toe aan hun dagboek.

Persoonlijke documenten: het logboek van de onderzoeker/kunstenaar Naast de dagboeken van de deelnemers aan de viering, hou ik ook zelf een dagboek of logboek bij. Dit betreft meer dan mijn persoonlijke ervaring en de beschrijving van de verschillende vieringen. Ook de belangrijke keuzemo-menten in het onderzoek als geheel, beschrijf ik hierin. Het logboek vormt een lappendeken aan persoonlijke observaties, verwachtingen, teleurstel-lingen, beschrijving van keuzemomenten (bijvoorbeeld rondom de selectie van respondenten), een beeld en tekstverslag van de ontwikkeling van de performances, en verslagen van vieringen, vergaderingen, telefoongesprek-ken en oefenbijeenkomsten voor performances. Dit alles vormt een weinig gestructureerde, persoonlijke en gekleurde beschrijving van mijn onderzoek en mijn artistieke ontwikkeling. Het is een waardevol verslag voor dit onderzoek omdat het laat zien welke beslissingen en keuzes ik als kunstenaar en als onderzoeker heb gemaakt om tot deze drie vieringen te komen. Verder maakt het zichtbaar hoe ik het onderzoek naar de ervaringen van de deelnemers aan de viering heb uitgevoerd. Het logboek kan het onderzoek navolgbaar maken; het vergroot de al eerder genoemde trackabilitity168 van het onderzoek. Het logboek vormt een onmisbare schakel om de eigen subjectiviteit als onderzoeker en de invloed van mijn verschil-lende rollen binnen het onderzoek, te analyseren.

Persoonlijke documenten: teksten uit de viering en korte geschreven reacties

Teksten die werden uitgesproken in de viering zelf, zoals de preek, dromen en gebedsbriefjes, samen met de korte reacties die mensen op de enquêteformulieren en in het gastenboek schreven, vormen de laatste cate-gorie van persoonlijke documenten die voor dit onderzoek van betekenis kunnen zijn. Deze persoonlijke documenten kunnen ter controle en soms als aanvulling worden gebruikt in het onderzoek naar ervaringen. Ook laten zij iets zien van de context waarin de performances plaatsvonden. Met name de geschreven reacties op de enquêteformulieren tonen iets van de ervaring van de vierders. Deze teksten geven echter geen compleet beeld, daarvoor zijn de reacties te beknopt. En er bestaat ook hier het gevaar dat de

schrijvers een sociaal wenselijke reactie gaven. Dit laatste valt zonder extra interview moeilijk te controleren.

De dromen, welkomstwoord, preek en gebedsbriefjes, oftewel het gesproken woord in de viering, kunnen van invloed zijn geweest op de ervaring van de vierders. Deze teksten verschaffen de vierders een interpretatiekader en maken deel uit van de context waarbinnen zij de performances beoordelen en ervaren. Deze teksten geven zeer weinig informatie over hoe de schrijver/verteller zelf de viering heeft beleefd. Hiervoor zijn de teksten vaak te algemeen en te verhalend. Maar deze teksten, die een belangrijk onderdeel van de viering vormden, kunnen wel meer licht werpen op de persoonlijke ervaringen van de deelnemers aan de viering.

Onpersoonlijke documenten: het beeldverslag

Elke viering is op video vastgelegd. Daarnaast zijn er foto’s gemaakt. Dit beeldverslag van de viering wordt door mij na afloop van de viering bestudeerd. Dit materiaal geeft mij, naast mijn eigen ervaring als deelnemer aan de viering, een handvat om te onderzoeken in hoeverre ik de viering als geheel geslaagd vind. In hoeverre correspondeerde de uitvoering van de performances met het beeld dat mij als kunstenaar voor ogen stond? Hoe sloten performances en liturgie op elkaar aan? Vond ik het beeld overtuigend? Het gaat om vragen die grotendeels samenhangen met de in het vorige hoofdstuk geformuleerde artistieke criteria voor de performances. Maar daarnaast speelt ook het draaiboek of de partituur van de viering een rol in deze evaluatie. Ik onderzoek na afloop in hoeverre de performances tijdens de viering de partituur hebben gevolgd. En waar de performers afweken van de partituur.

Naast informatie over de uitvoering van de performance-rituelen, geeft het beeldverslag ook informatie over de fysieke reactie van de deelnemers op de performance-rituelen. Deze zichtbare reacties worden beschreven en geven naast de enquêtes, interviews en dagboeken aanvullende informatie over de beleving van de vierders.

Ik gebruik voor het bovengenoemde onderzoek zoveel mogelijk het ruwe, nog onbewerkte filmmateriaal169. Ik reken het beeldmateriaal tot de ‘onper-soonlijke’ documenten. Maar natuurlijk is dit verslag niet puur objectief en kan men in het gekozen camerastandpunt en kader de persoonlijke voorkeuren van de cameravrouw en fotograaf terugvinden. Door gebruik te maken van meerdere camera’s, waarvan enkele onbemand (vast), probeer ik het beeldverslag letterlijk en figuurlijk meerdere perspectieven te geven. Ik probeer zo het ‘persoonlijke’ perspectief van de cameravrouw en fotograaf, aan te vullen met de ‘onpersoonlijke’ en algemene registratie van de viering door de vaste camera’s. Het beeldmateriaal geeft echter nooit een

169 Dit ruwe filmmateriaal gebruik ik ook om een korte samenvatting van de viering te maken. Deze samenvatting is een geheel ander document. In de samenvatting ben ik als kunstenaar, regisseur en editor op zoek naar een zo mooi en helder mogelijke weergave van de viering. In dit videoverslag probeer ik de structuur die mij voor ogen stond in de partituur van de viering, zo duidelijk mogelijk weer te geven. Als editor maak ik in de samenvatting duidelijk keuzes. Dit alles maakt de samenvatting van de viering, in tegenstelling tot het ruwe beeldmateriaal, tot een zeer persoonlijk document.

vattend beeld van de viering. Het beeldmateriaal hoeft ook niet per se recht te doen aan persoonlijke, individuele ervaringen van de viering door de deelnemers. Dit komt onder meer doordat de gebruikte camerastandpunten vaak verschillen met het standpunt van waaruit de meeste deelnemers naar de viering keken.

Onpersoonlijke documenten: de enquêteformulieren

In het kader van dit onderzoek, reken ik de enquêteformulieren ook tot de onpersoonlijke, en uitgelokte documenten. Het enquêteformulier dat direct na afloop van elke viering werd uitgedeeld, was vooral bedoeld om een aantal deelnemers voor het interview te kunnen selecteren. Er werd gevraagd naar leeftijd, kerkelijke achtergrond, en frequentie van het kerk-bezoek. Deze enquêteformulieren kan ik echter voor meer dan alleen de selectie van respondenten gebruiken. De formulieren geven meer inzicht in de samenstelling van de onderzoeksgroep en kunnen gebruikt worden voor een beperkte kwantitatieve analyse waarbij de achtergrond van de vierders wordt gekoppeld aan hun waardering. Deze resultaten wil ik gebruiken als aanvulling bij de ervaringsverhalen van interviews en dagboeken. De waarde van deze kwantitatieve analyse ligt in dit onderzoek vooral in haar mogelijkheid om de context te beschrijven waarin het artistieke en liturgische experiment heeft plaatsgevonden.

Onpersoonlijke documenten: notulen, aankondigingen en teksten op de website en in het kerkblad

Tenslotte zijn er nog onuitgelokte en onpersoonlijke documenten die door de betrokken gemeente zijn geproduceerd. Het gaat om aankondigingen op de website (mits niet door mijzelf aangeleverd), beschrijvingen in het kerkblad en notulen van vergaderingen waarin de viering na afloop werd besproken. Deze documenten zijn zeer beperkt in aantal en vaak onvolledig. Hun betekenis voor dit onderzoek ligt vooral in hun mogelijkheid om iets van de context van de viering te laten zien.

3.4 Validiteit, betrouwbaarheid en de analyse