Het gebruik van het maritieme domein door de mens

De zee is van groot belang voor de mens. De helft van de wereldbevolking leeft binnen een afstand van 200 kilometer van de kust. Meer dan 150 van de 192 lidstaten van de Verenigde Naties hebben een kustlijn en hebben dus belang bij de zee. De manieren waarop de mens gebruikt maakt van die zee zijn te verdelen over vier categorieën:

˜ 8YnYYU`gVfcbjccfjcYXgY` [fcbXghcɌYbYbYbYf[]Y/

˜ 8YnYYU`ga]XXY`jccfhfUbgdcfh \UbXY`YbWcaaib]WUh]Y/

˜ 8YnYYU`gbUhiif`]^_a]`]YiYb`YYZca[Yj]b[/

˜ 8YnYYU`ghYffY]bcaaUW\hi]hhYcYZYbYb"

Deze categorieën zijn onderling gerelateerd. Zo hebben visserij, scheepvaart en militaire operaties gevolgen voor het milieu en kunnen handelsactiviteiten of visserij leiden tot conflicten en dus tot noodzaak voor gebruik van macht.

Onderstaande paragrafen lichten de vier categorieën nader toe.

2.2.1 De zee als bron voor voedsel, grondstoffen en energie

De zee is een belangrijke voedselbron. Visserij voorziet in 15% van de wereldbe-hoefte aan dierlijke eiwitten. De meeste vis wordt gevangen in de wateren van het continentaal plat rond de continenten. Voor sommige landen is visserij een belangrijke economische factor: in een aantal Afrikaanse landen is de economie voor 30% afhankelijk van inkomsten uit visserij. Disputen over visrechten, al dan niet in combinatie met overbevissing, kunnen leiden tot conflicten.

De zee is ook een belangrijke bron van grondstoffen. De belangrijkste hiervan zijn aardolie en aardgas. De zeebodem bevat naar schatting een derde van de wereldvoorraden aan olie en gas. Naarmate de voorraden van fossiele brandstoffen op land verder uitgeput raken, neemt het belang van de winning van deze onderzeese voorraden toe. Omdat ook veel bronnen in ondiep water uitgeput beginnen te raken, verschuift het zwaartepunt van de offshore-industrie naar dieper water. Het economische belang van winbare olie- en gasreserves is groot. Vermoedens van aanwezigheid van olie en gas in de zeebodem kunnen daarom gemakkelijk leiden tot meningsverschillen en conflicten.

De zee is echter ook een bron van andere grondstoffen. In veel gebieden is sprake van zandwinning. Daarnaast is het zeewater een belangrijke bron voor zout en voor elementen als broom en jodium. Het grootste deel van de wereldproductie van magnesium, één van de belangrijkste lichte metalen, wordt gewonnen uit zeezout.

Hoewel zeewater zelf niet drinkbaar is voor de mens, is zeewater in toenemende mate van belang voor de productie van drinkwater. Vooral in kuststreken met een droog (aride) klimaat is het ontzilten van zeewater vaak noodzakelijk om te kunnen voorzien in de behoefte aan drinkwater en water voor de landbouw.

De zee fungeert voorts in toenemende mate als bron voor energie. Met windmolenparken en getijdencentrales kan de mens gebruik maken van de bijna onuitputtelijke natuurlijke energie die wind en getij bieden.

Windmolenparken kunnen echter wel barrières opleveren voor ander gebruik van de zee, zoals visserij of transport.

Behalve als bron van energie fungeert de zee ook als middel om overtollige energie -warmte- af te voeren. Industrieën die afhankelijk zijn van grote hoeveelheden koelwater, zoals hoogovens en energiecentrales, bevinden zich daarom vaak in de directe nabijheid van de zee.

2.2.2 De zee als middel voor transport, handel en communicatie

Transport over zee vormt verreweg het grootste economische belang van het maritieme domein voor de mens. Ruim 90% van het volume van de wereldhandel verloopt via scheepvaart, het merendeel daarvan via zee. Een derde van die handel bestaat uit aardolie en aardolieproducten, waarvan de helft afkomstig is uit het Midden-Oosten en bestemd is voor Europa en Japan.

Andere getransporteerde goederen zijn containers (15% van het zeetransport), ijzererts (11%), steenkool (8%) en graan (5%). Het economisch belang van het transport over zee is echter niet alleen gelegen in het volume. Omdat het aanhouden van voorraden kostbaar is, is steeds meer handel gebaseerd op

‘just enough just in time’: precies genoeg voorhanden hebben op het moment dat je het nodig hebt. Hierdoor zijn economieën wel kwetsbaar geworden voor verstoringen in de transportroutes over zee (Sea Line Of Communication, SLOC).

Niet alleen goederen worden over zee getransporteerd, maar ook personen, diensten en informatie. Van oudsher zijn scheepvaart, handel en uitwisseling van cultuur nauw met elkaar verbonden. De verspreiding van de islam vanuit het Midden Oosten naar Indonesië en Maleisië en de verspreiding van het christendom naar Zuid-Amerika en naar de Filippijnen hebben per schip plaatsgevonden. In de 20e eeuw hebben zich op deze terreinen wel verschuivingen voorgedaan. Zo heeft de luchtvaart het merendeel van het transoceanische personenvervoer overgenomen. De rol van de zee bij het verspreiden van informatie is grotendeels overgenomen door telefonie,

internet en satellietcommunicatie. Onderzeese kabels blijven echter de

ruggengraat vormen voor het informatiedomein: 95% van het transoceanische telecom- en dataverkeer verloopt via deze kabels.

Transport over zee kan ook bedreigingen opleveren. Sommige goederen (wapens, drugs), sommige personen (illegale immigranten, terroristen, vijandelijke troepen) en sommige berichtgevingen (van radiopiraten) zijn ⁵

5 Bron: Havenvisie 2030 Port Compass (Havenbedrijf Rotterdam, 2011).

niet overal welkom. Daarnaast kan overzees transport leiden tot schadelijke neveneffecten zoals de verspreiding van ziekten en van schadelijke uitheemse planten- en dierensoorten.

Het transport en de handel zelf kunnen ook bedreigd worden, bijvoorbeeld door piraterij, door terrorisme of door conflict en oorlog.

2.2.3 De zee als natuurlijk milieu en leefomgeving

De mens gebruikt de zee ook als natuurlijke omgeving bij recreatie

(pleziervaart, cruises, duiksport) en als mogelijkheid om nieuw land te creëren (inpolderen, opspuiten). Daarnaast is de zee als natuurlijk milieu, weliswaar vaak indirect, van belang voor de mensheid als geheel. De zee speelt een belangrijke rol bij de productie van zuurstof en de opname van kooldioxide.

De oceaanstromingen zijn mede bepalend voor het klimaat in grote delen van de wereld. Net als op land tasten sommige menselijke activiteiten het milieu van de oceanen en zeeën aan. Overbevissing, dumping en lozing van (giftige) afvalstoffen, ongelukken bij winning en vervoer van aardolie en verspreiding van uitheemse dier- en plantensoorten verstoren het natuurlijk evenwicht.

Deze verstoringen kunnen ook direct nadelig zijn voor de mens, bijvoorbeeld als visgronden uitgeput of vergiftigd raken of als het zeewater te vervuild is om er drinkwater van te maken. Deze soorten van aantasting van het maritieme milieu kunnen dan leiden tot frictie met belangenorganisaties als Greenpeace en Sea Shepherd of tot conflicten tussen staten.

De zee kan ook een directe bedreiging vormen voor de leefomgeving van de mens in de kuststreken. Stormen, orkanen en tsunami’s kunnen leiden tot stormschade en overstromingen. Hierdoor kan het noodzakelijk worden om, vanuit zee, hulp te verlenen aan degenen die getroffen zijn door het natuurgeweld.

Maritiem transport: pijler van de Nederlandse en de Belgische economie

De grote zeehavens in Nederland en België, Rotterdam, Antwerpen en

Amsterdam, vormen een belangrijke economische pijler. De toegevoegde waar-de die waar-de havens genereren is voor een belangrijk waar-deel gebaseerd op waar-de overslag van goederen die over zee worden vervoerd. Deze overslag vindt plaats ten behoeve van een verzorgingsgebied dat een belangrijk deel van Noordwest-Europa beslaat. De goederenoverslag zelf is echter niet de enige motor voor de economie en de welvaart. Door de goede verbindingen, zowel over zee als met het achterland, hebben Nederlandse en Belgische bedrijven relatief snel en goedkoop toegang tot buitenlandse markten. De haven- en industriecomplexen tellen vele wereldwijd opererende bedrijven die hoge eisen stellen aan dienst-verlening en toeleveranciers, hetgeen leidt tot innovaties op tal van gebieden.

De grote zeehavens zijn niet alleen een belangrijke maar ook een stabiele pijler voor de economie en de welvaart. Ondanks verschuivingen in de wereldwijde handel zal de komende decennia de totale overslag naar verwachting in omvang blijven toenemen, zelfs als er sprake is van een meer pessimistische economi-sche ontwikkeling.⁵

2.2.4 De zee als terrein om macht uit te oefenen

De zee fungeert op drie manieren als terrein voor het uitoefenen van

macht. Eén manier is door de zee te beschouwen als (het verlengde van) het territorium van een kuststaat. Hierdoor kan de kuststaat rechten claimen op aanwezige visgronden en delfstoffen en kan de kuststaat controle uitoefenen op de scheepvaart. Op deze manier kan de zee welvaart en macht verschaffen.

Hoe beter een kuststaat in staat is om zijn territoriale belangen op zee te verdedigen, des te meer macht hij kan uitoefenen op anderen. Deze vorm van machtsuitoefening speelt vooral een rol bij zeestraten. Een zeestraat is een nauw stuk water dat twee zeeën met elkaar verbindt, zoals de Straat van Gibraltar. Kenmerkend aan een zeestraat is dat hij geheel binnen de geclaimde territoriale wateren van één of meer kuststaten ligt. De enige manier om van de ene zee naar de andere te komen is dus via de territoriale wateren van een kuststaat.

Vooral als er belangrijke handelsroutes door een zeestraat lopen, kunnen de kuststaten van die straat die route gebruiken voor het uitoefenen van macht.

Dit geldt bijvoorbeeld in de Straat van Hormoez (de toegang tot de Perzische Golf) en Straat Malakka (een belangrijke doorgang tussen de Indische en de Stille Oceaan).

Een andere vorm van machtsuitoefening is het gebruik van de zee als terrein voor de diplomatie. Hierbij wordt de zee gebruikt om de ontwikkelingen op zee en op land te beïnvloeden. Door zeestrijdkrachten aanwezig te hebben, kunnen enerzijds vriendschapsbanden versterkt worden (vlagvertoon). Aan de andere kant kan met militair machtsvertoon, het houden van oefeningen of het uitvoeren van een embargo politieke druk worden uitgeoefend.

De derde manier van machtsuitoefening is het gebruik van de zee als gevechtsterrein, waar strijd geleverd wordt met een tegenstander of waar diens belangen worden ondermijnd. De zee vormt dan het strijdtoneel voor rechtstreekse confrontaties en voor de aanval en de verdediging van elkaars belangen, zoals handelsroutes. De zee kan hierbij ook dienen als maritieme flank van militaire operaties op land. In aanvallend opzicht dient de zee dan als uitvalsbasis voor acties op het territorium van een tegenstander, bijvoorbeeld met een amfibische operatie, of voor het ondersteunen van een landoperatie met logistiek of vuursteun. Bij de verdediging van een land kan de zee dienen als het verlengde van de kustverdediging.