van een veilig verkeerssysteem
5.3.3 Hoe goed dekken de Duurzaam Veilig-principes de psychologie van de verkeersdeelnemer?
Een volgende vraag luidt of de huidige psychologische principes van Duurzaam Veilig wel de hele lading dekken. Worden met ‘statusonderkenning van de verkeersdeelnemer’, ‘herkenbaarheid van wegen’ en ‘sociale vergevingsgezindheid’ alle relevante niet-fysieke menselijke factoren een plaats gegeven in de visie en omvatten ze goed genoeg wat belangrijk is? Hieronder gaan we daar per principe nader op in.
Statusonderkenning
Het principe van ‘statusonderkenning’ neemt als uitgangspunt dat het belangrijk is dat de verkeersdeelnemer een goed beeld heeft van zijn of haar taakbekwaamheid. In de vorige paragrafen over dit principe (Paragraaf 5.1.1) en resultaten uit onderzoek gerelateerd hieraan (Paragraaf 5.2.1) valt op dat het niet zozeer de statusonderkenning van de verkeersdeelnemer is die relevant is, maar in eerste instantie veel meer de objectieve taakbekwaamheid van de verkeersdeelnemer: in hoeverre zijn de rijvaardigheid en rijgeschiktheid van de verkeersdeelnemer voldoende op orde en opgewassen tegen de objectieve taakeisen? Door bekwaamheid als uitgangspunt te nemen, wordt een duidelijkere kapstok geboden om – onderkenning of niet – onbekwame verkeersdeelnemers uit het verkeer te weren en verkeersdeelnemers voorafgaand aan verkeersdeelname zo bekwaam mogelijk te maken. Dit kan onder meer door ze te trainen op gevaarherkenning, ze voldoende en op relevante momenten te informeren over risico’s, regels en consequenties van gevaarlijke gedragskeuzen (rijvaardigheid) en ze met enige regelmaat te testen op (chronische) fysieke beperkingen (rijgeschiktheid).
Moedwillige overtreders van verkeers(veiligheids)regels kunnen in feite worden beschouwd als onvoldoende taakbekwaam: zij hebben geen goed besef van de consequenties van hun acties (zie
taakbekwaamheid is afgestemd op de taakeisen). Vervolgens wordt idealiter in een duurzaam veilig verkeerssysteem gevaarlijk gedrag – moedwillig of niet – op voorhand voorkomen door mensen die onvoldoende capabel zijn niet toe te laten en hen ook tijdens de verkeersdeelname te helpen binnen veilige marges te opereren. Bij gemotoriseerde verkeersdeelnemers kan dat door middel van ‘slimme sloten’. Een alcoholslot helpt om wegen vrij te maken van gemotoriseerde verkeersdeelnemers die onder invloed zijn van alcohol, een intelligente snelheidsassistent (ISA) helpt gemotoriseerde verkeersdeelnemers om een veilige snelheid te kiezen. Ook is het mogelijk om een slim slot te koppelen aan rijbewijsbezit (zie ook Paragraaf 5.4.2). Zolang de mens zelf nog aan het stuur zit en voor die vervoerswijzen waarbij altijd sprake zal zijn van actieve verkeers- deelname (zoals fietsers en voetgangers), zijn een geloofwaardige weginrichting en handhaving gecombineerd met voorlichting het middel om verkeersdeelnemers voldoende te motiveren om zich wel veilig te gedragen18.
Voor (moedwillige) overtredingen of overtreders lijkt in de principes van Duurzaam Veilig tot nu toe eigenlijk geen aandacht. Sterker nog, in de oorspronkelijke Duurzaam Veilig-visie (Koornstra et al., 1992) wordt expliciet uitgegaan van een systeemaanpak die gericht is op het verbeteren van de verkeersveiligheid voor de verkeersdeelnemers die wel willen maar – als inherente eigenschap – nu eenmaal niet altijd veilig kunnen handelen. In de eerste actualisatie van Duurzaam Veilig – Door met Duurzaam Veilig (Wegman & Aarts, 2005) – wordt wel aandacht besteed aan oorzaken van overtredingen (zowel bewuste als onbewuste overtredingen) als bron van onveiligheid en wijzen om dit aan te pakken, maar dit wordt niet systematisch verbonden met het bouwwerk van principes dat de visie kenmerkt.
Overigens willen we hier nogmaals benadrukken dat ‘verkeersdeelnemers optimaal voorbereiden voor de verkeerstaak’ geenszins betekent dat hiermee de belangrijkste oorzaak van ongevallen kan worden weggenomen: voldoende taakbekwaamheid en kalibratie blijken waardevol in het reduceren van het risico; het kan echter niet verhinderen dat mensen toch af en toe een fout zullen maken (wat zich overigens ook kan uiten als een onbedoelde overtreding), en dit blijkt een andere grote bron van onveiligheid. De inrichting van een duurzaam veilig verkeerssysteem dient beide soorten gevaren te voorkomen. Op de kortere termijn kunnen door middel van goed op de menselijke maat afgestemde weginrichting (geloofwaardig, informatief, herkenbaar et cetera) en voldoende handhaving gecombineerd met voorlichting, beide soorten gevaarlijk gedrag tot een minimum worden beperkt. In de toekomst kunnen slimme sloten daarin nog een stap verder bijdragen om gevaarlijke gedragingen te helpen voorkomen.
Herkenbaarheid
Het herkenbaarheidsprincipe vertrekt vooral vanuit het feit dat verkeersdeelnemers tijdens hun reis informatie moeten verwerken om veilige beslissingen te nemen en daarbij onbedoeld problemen kunnen ondervinden. Zo beschouwd, en ook de ontwikkeling van maatregelen en kennis daarover beziend, blijken hierin veel meer zaken relevant dan alleen de herkenbaarheid van wegen. Zo is bijvoorbeeld zichtbaarheid (of waarneembaarheid) een belangrijke basis- voorwaarde om sowieso informatie in het verkeer te herkennen, en dit onderwerp heeft vóór Duurzaam Veilig dan ook al op behoorlijk wat verbetermaatregelen kunnen rekenen (zie Paragraaf 5.1.2 en Paragraaf 5.2.2). Maar er blijken meer zaken relevant, zoals niet alleen de herkenbaarheid van het wegontwerp maar ook tot welk gedrag het gehele wegontwerp en de wegomgeving de verkeersdeelnemer verleiden (zie ook Paragraaf 5.4.1).En als we kijken naar verkeersdeelnemers met functiestoornissen en -beperkingen, zoals ouderen, maar ook naar ontwikkelingen van informatievoorziening in voertuigen, dan moeten we daarnaast constateren dat zaken zoals te grote complexiteit, het in tijd correct kunnen bevatten van de getoonde
informatie en op basis daarvan veilige handelingen uitvoeren, van belang is voor een veilige verkeersdeelname (denk aan wegontwerp geschikt voor ouderen en het voorkomen van te hoge mentale werkbelasting door een woud aan verkeersborden of in-voertuig-informatie).
Voor een daadwerkelijk ‘maximaal veilig’ verkeerssysteem (zie Paragraaf 2.1) is het dus relevant om meer factoren met betrekking tot informatieverwerking van de verkeersdeelnemer in ogenschouw te nemen. Een inspiratiebron hiervoor kan bijvoorbeeld gevonden worden in de diverse overzichten die hiervoor al eens zijn opgesteld19 (zie Bijlage B3.9). Op basis hiervan blijken de volgende factoren relevant om te benadrukken:
waarneembaar (vooral zichtbaar) begrijpelijk (waaronder herkenbaar); geloofwaardig (overtuigend);
relevant (in tijd en situatie, en zodanig dat de verkeersdeelnemer zich aangesproken voelt); uitvoerbaar (in relatie tot complexiteit, werkdruk en tijdigheid).
Sociale vergevingsgezindheid
Het is de vraag of sociale vergevingsgezindheid eigenlijk wel een apart veiligheidsprincipe verdient. Het principe heeft betrekking op de bereidheid om te anticiperen op potentieel onveilige handelingen van andere verkeersdeelnemers en de negatieve consequenties van deze handelingen te voorkomen. Het perspectief is hierbij in de definitie op ‘de ander’ gericht en vooral onervaren verkeersdeelnemers zouden daarbij gebaat zijn: zij krijgen zo immers ruimte om fouten te maken zonder dat de consequenties daarvan ernstig zijn. Maar voor de sociaal vergevingsgezind opererende verkeersdeelnemer zelf heeft het ook voordelen: het voorkomt dat hij of zij in een ongeval verzeild raakt. Het principe lijkt dan ook veel op ‘defensief rijden’, een begrip dat in de literatuur vaak in één adem wordt genoemd met gevaarherkenning, en daarom als een onderdeel van taakbekwaamheid kan worden beschouwd. Andere aspecten van sociaal handelen, zoals iemand de ruimte geven, lijken – los van het gevaarherkenningsaspect – vooral in de sfeer te liggen van ‘hoffelijk zijn voor elkaar’, rekening houden met de ander en comfort bieden. Dat heeft weinig met verkeersveiligheid te maken. Op basis van deze korte analyse komen we tot de conclusie dat sociale vergevingsgezindheid voor zover dit betrekking heeft op verkeersveiligheid, al gedekt wordt door taakbekwaamheid en goede afstemming hiervan op de taakeisen. Het is daarbinnen vooral onderdeel van gevaarherkenning.
5.4 Recente ontwikkelingen
Er zijn de afgelopen jaren een aantal ontwikkelingen gaande die verband houden met de psychologische principes van Duurzaam Veilig. Hieronder noemen we een aantal in het oog springende voorbeelden. Daarbij gaan we na hoe deze ontwikkelingen zich verhouden tot de bestaande principes en in welk opzicht deze kunnen inspireren tot nieuwe zienswijzen en oplossingsrichtingen.