Die Spesiale Fonds van die PBR

Gedurende Julie 1968 het die WRK by Uppsala in Swede nie net rassisme in die sterkste moontlike taal veroordeel nie, maar sy Programme to combat Racism (PBR) bekend gestel. Suid-Afrika was as ‘n prioriteit geïdentifiseer. Vir die WRK was rassisme ‘n wêreldwye probleem, maar blanke rassisme in Suid-Afrika was vir hulle die gevaarlikste uitdrukking daarvan. Die WRK het apartheid beskou as ‘n “allesdeurdringende, geïnstitusionaliseerde en wetlik verankerde sisteem van onreg teenoor gekleurdes.” Apartheid moes die rykdom van die blanke minderheid teenoor die swart meerderheid handhaaf en kerke se ondersteuning van apartheid was vir die WRK ‘n ernstige aantasting van geloofsintegriteit (Strauss 1983:336; PV 1/2/51/2).

Steun aan die sogenaamde bevrydingsorganisasies was destyds ‘n emosionele en onaanvaarbare kwessie vir die meerderheid Suid-Afrikaners. Skaars twaalf uur nadat die eerste skenkings vir die Spesiale Fonds van die PBR vanuit Arnoldshein in die destydse kommunistiese Oos-Duitsland bekend gemaak is, het die Suid-Afrikaanse regering die WRK in skerp taal aangeval: “Die WRK identifiseer homself met terroriste en gee geld vir moord op vroue en kinders.” Die WRK het teruggekap dat die Suid-Afrikaanse regering ‘n “vuil propaganda oorlog voer” in hulle gebruik van terme soos “terroriste” in plaas van “guerillas”, en “verraad” in plaas van “kritiek”. Dit is duidelik dat die WRK ooroptimisties was in hulle

70 _{Vergelyk 7.15 Die GES 1976 in Kaapstad, Suid-Afrika en 7.16 Een oorkoepelende Algemene}

verwagting dat hulle meer begrip gaan kry van die Suid-Afrikaanse kerke. Die SARK, NGKA en NGSK het hulle in 1970 ondubbelsinnig van die Spesiale Fonds van die PBR gedistansieer. Die CI was aarselend. Hulle wou eerder gesprek voer oor die WRK se besluit, maar verwerp geweld, “ook die geweld wat gebruik word om apartheid te implementeer” (Strauss 1983:340-341). Dit is duidelik in watter mate die teologie van bevryding reeds teen 1970 ‘n invloed op die CI gehad het.

Die reaksie van Vorster op die Spesiale Fonds van die PBR was, in aansluiting by die regering, skerp negatief. Vir hom het die WRK van die evangelie na die “social gospel” en vandaar na die “kommunistiese socialistic gospel” oorgegaan. Daarby was hy skerp veroordelend in sy uitlating dat die WRK “in sonde ontvang en in ongeregtigheid gebore” is (PV 1/2/51/2). Die WRK het na sy mening die kerklike weg verlaat en bevind hulle op die terrein van rewolusionêre politiek. Die Algemene Sinode van 1970 beskuldig die WRK dat hulle aandadig is aan die “gruweldade wat in die jongste tyd deur die sogenaamde vryheidsvegters gepleeg word”. Al beweer die WRK dat die geld slegs humanitêre hulp is, steun die PBR die aanvallers en nie hulle slagoffers nie (NGK 1970:824-825).

Die broeiende konflik tusen die NG Kerk en die GKN kry ‘n nuwe vonk in die kruitvat toe die Generale Sinode van die GKN in Haarlem, gedurende Maart 1974, besluit het om die Spesiale Fonds van die PBR te ondersteun en dit by gemeentelede aan te beveel. Hiermee betoon die GKN sy solidariteit met die sogenaamde bevrydingsorganisasies soos die ANC, SWAPO, PAC, ZANU PF, FRELIMO. Al dié organisasies het in die sewentigerjare op ‘n millitant rewolusionêre wyse gepoog om die bestaande regerings om ver te werp met geweld en ondergrawing van wet en orde in die samelewing. Dit word weerspieël in Oliver Tambo van die ANC se vreugdevolle reaksie dat die WRK afgesien het van mooi verklarings en nou prakties en werklikheidsbewus geraak het (Strauss 1983:341). Gericke en O’Brien Geldenhuys wat as afgevaardigdes van die NG Kerk die Generale Sinode in Haarlem bygewoon het, het onmiddellik daarop gewys dat die stap nie net die GKN by die hele politieke stryd in SA betrek nie, maar maak van die GKN ‘n handlanger van aktivisme, geweld, moord, terorrisme. In sy afskeidswoorde maak Gericke ook die stelling dat “die GKN by implikasie oorlog verklaar het teen die NG Kerk!” (Strauss 1983:368).

Vir Koot Vorster was die GKN se ondersteuning van die Spesiale Fonds die laaste strooi. Dit word weerspieël in die besluit van die Breë Moderatuur direk na die GKN se besluit, sonder die rapport van Gericke en Geldenhyus, om by die Algemene Sinode aan te beveel dat die bande met die GKN gebreek moes word – ‘n besluit wat later iewat gewysig sou word na ‘n ultimatum. Vir Klaas Runia wat Suid-Afrika in April 1974 besoek het met die oog op die

werksaamhede van die GES, was die besluit van die Breë Moderatuur voortydig. Hy het met Vorster aan huis gepraat en het hom rustiger en selfs oop vir verdere dialoog met die GKN oor die Spesiale Fonds van die PBR gevind– ‘n verkeerde persepsie van Runia soos dit later sou blyk (Strauss 1983:375).

7.13 ‘n Ultimatum aan die GKN in 1974

Dat die GKN moeilikheid te wagte was by die NG Kerk se Algemene Sinode wat op 16 Oktober 1974 in Kaapstad sou begin, word gesien in die sterk afvaardiging wat hulle daarheen stuur. Kruiswijk, Ridderbos en Halsema sou die GKN se saak aan die NG Kerk moes verduidelik. Twee dae voor die Algemene Sinode het die GKN afvaardiging die Breë Moderatuur ontmoet in ‘n poging om sake in ‘n kleiner kring uit te praat. Vir die Nederlanders was dit onbegryplik waarom die NG Kerk nie simpatie kon hê vir die aspirasies van die sogenaamde vryheidsvegters nie. Koot Vorster, as voorsitter van die vergadering, was onversetlik gekant teen hulle argumente. Hy wys op die Vrije Universiteit van Amsterdam se eredoktersgraad vir Beyers Naudé, die akkommodering van teologiese liberalisme binne die GKN en die feit dat solidariteit met bevrydingsorganisasies vir die GKN belangriker was as die eeue-oue gereformeerde band met die NG Kerk. Die GKN het in “die naam van sosiale geregtigheid” die Spesiale Fonds van die PBR ondersteun en so deel geword van terrorisme, politieke aktivisme en geweld (Strauss 1983:374).

Reeds op die eerste dag van die Algemene Sinode 16 Oktober 1974 kom die NG Kerk se verhouding met die GKN aan orde. Koot Vorster, gesteun deur Kosie Gericke, stel ‘n ultimatummosie met ‘n definitiewe tydsbeperking voor: “Indien die GKN nie binne afsienbare tyd die ernstige leerstellige dwalinge uit hulle midde deur middel van leertug verwyder nie en indien hulle besluite insake steun aan terrorisme op ons grense nie later as die eerste sitting van die volgende sinode herroep word nie, ons die band tussen die NG Kerk en die GKN as verbreek beskou (NGK 1974:562-563).

In ‘n emosionele betoog betuig Vorster sy “smart om met ‘n kerk wat hy baie lief het”, te praat oor die finansiering van die terroriste op die grense van Suid-Afrika. Die GKN beskerm ook nie die NG Kerk teen die beswaddering in Nederland nie en versuim om leertug toe te pas. Volgens hom laat die GKN deur sy optrede ‘n vraagteken oor sy erns met die band met die NG Kerk. Hy kon ook nie verstaan waarom die GKN “meneer Beyers Naudé” (kursivering DJL) voortdurend teen die NG Kerk gebruik nie. Ridderbos wat op die mosie namens die GKN moes reageer was self emosioneel as hy heftig weier om soos Vorster op ‘n emosionele wyse met die sinode te praat. In die tien minute wat hy gegun word, motiveer Ridderbos die GKN se steun aan die PBR se Spesiale Fonds uit

“barmhartigheidsoorwegings’. Hy waarsku die NG Kerk teen isolasie en wys op die implikasies van verbreekte bande vir die NG Kerkfamilie. Nog voordat Ribberbos op die aanklag van leerdwaling kon ingaan, wys die Moderator, D.P.M. Beukes hom daarop dat sy spreektyd van ongeveer tien minute verby is. Die ordevoorstel dat daar onmiddelik tot stemming oorgegaan word, word met ‘n meerderheid van 214 teenoor 209 aanvaar. Dit is duidelik dat minstens die helfte van die sinode van mening was dat daar nog gepraat en geluister moet word. Die saak is deur middel van ‘n vernuftige gebruik van vergaderingprosedures op ‘n onkerklike manier gestoomroller. Die ultimatummosie word egter net met twaalf teenstemme aanvaar (NGK 1974:564; Strauss 1983:376).

Vorster (PV 1/2/20/3) het hom na afloop van die sinode skerp uitspreek oor Ridderbos se tien minute toespraak in ‘n artikel: Moes die sinode so besluit het? Vir hom was dit “’n deurmekaar tien minute van onsin, te veel om na te luister”. Hy beskuldig Ridderbos daarvan dat hy doelbewus probeer het om die sinode ‘n rat voor die oë te draai. Ridderbos se kommentaar was na sy mening “misleidend en eintlik bedoel om die werklike sake te versteek”. Die twaalf stemme teen die ultimatum” was vir Vorster “van verdagte aard en onbeduidend”. Die steun van die GKN vir die Spesiale Fonds van die PBR was vir Vorster die vernaamste rede vir die mosie. Dit is vir hom onbegryplik dat Ridderbos en die GKN in liefde ‘n gesprek met die NG Kerk wil voer, terwyl die “voorwerp van jou liefde met jou finansiële ondersteuning vermoor word”. Ander redes wat Vorster (ibid.) aanvoer as regverdiging van die ultimatum aan die GKN was:

i. Die aansluiting van die GKN by die WRK.

ii. Die “heul” van die GKN met die CI van “meneer” Beyers Naudé.

iii. Die vernederende behandeling van die NG Kerk afgevaardigdes in Nederland. Die GKN het “heerlik meegedoen” aan die “onbroederlike” optrede om “kerk en volk” te beskuldig en “ons te beswadder”.

iv. Die onwilligheid van die GKN leerafwyking te tug.

In sy motivering van die ultimatum en die verduideliking daarna het Vorster gefokus op die Afrikaner se nasionale sentimente en die negatiewe emosies rondom die WRK se PBR se Spesiale Fonds. Wat ook belangrik is, is dat Vorster (ibid.) in die slot van die artikel daarop wys dat die NG Kerk se besluit om ‘n ultimatum te rig aan die GKN nie ‘n geïsoleerde geval tussen die GKN en NG Kerk is nie. Die Reformed Curch in New Zealand het ook bande met die GKN verbreek oor leerdwaling. Die Orthodox Presbyterian Church het onverbiddelike standpunt teen leerdwaling binne die GKN ingeneem en hulle ernstig uitgespreek teen die GKN se ondersteuning van die Spesiale Fonds. Die Free Church of Scotland het skerp kritiek op teolgiese tendense in die GKN gehad. Dat die GKN se ekumeniese invloed aan die

kwyn was word duidelik gesien in die sewende byeenkoms van die GES waar nie een afgevaardigde van die GKN tot die Moderatuur verkies is nie. Iets waaroor die GKN bitter ontsteld was (PV 1/1/2/6/3).

Wat is die implikasies van Vorster se voorgestelde verbreekte bande? Alhoewel artikel 70 van Die Kerkorde onduidelik is oor verbreekte bande is daar binne die gereformeerde kerkreg definitief plek, om na behoorlike besinning en gesprek oor beginselverskille, die aard van ekumeniese bande te heroorweeg. Die verbreking van bande beëindig ook nie die gesprek as sulks nie, maar die aard van die ekumeniese verhouding waarbinne gesprek plaasvind (Strauss 1983:383-386). Strauss (1989:277-278) wys daarop dat beide die NG Kerk en die GKN in die aanloop tot die ultimatum gereformeerde maatstawwe verwaarloos het en hulle laat lei het deur nie-kerklike oorwegings. Die GKN het nie kerklik opgetree in hulle solidariteit met die anti-apartheidsgroepe, wat op die oog af vir hulle belangriker was as voortgaande gesprek met ‘n susterskerk met dieselfde gereformeerde belydenis. Die GKN het ook slordig en onsimpatiek omgegaan met die probleme van hulle susterskerk, ook ten opsigte van vrae oor die akkommodering van leerdwaling binne die GKN. Die NG Kerk het fouteer in die aanvaarding van dié nie-kerklike ultimatum. Eerstens het die sinode te min inligting voor hulle gehad oor beide die PBR en die “ernstige leerstellige dwaling” binne die GKN om ‘n weloorwoë kerklike besluit te neem. Daarby was die GKN se afgevaardigdes nie ‘n regverdige kans gegee om hul saak te stel nie. Ridderbos het later opgemerk dat hy 10 000km moes kom om tien minute te praat. Die sterk emosionele argumente van Vorster staan in die teken van ‘n lang opgekropte woede teen die persoonlike aanvalle en vernedering wat hy ondervind het in Nederland. Na Lunteren 1970 het die oortuiging by Koot Vorster gegroei dat die gesprekke tussen die twee susterskerke tot niks meer as wedersydse frustrasie en beskuldigings lei nie. Die afgevaardigdes van die GKN het nog tydens dieselfde sinodesitting skriftelik beswaar aangeteken, waarop die Breë Moderatuur hulle skriftelik puntgewys geantwoord het, maar volstaan het by die besluit van die sinode (PV 1/1/2/1/15).