Het Nederlandse recht

164.! Het Nederlandse (privaat)recht is in sterke mate beïnvloed geweest door zowel het Franse als het Duitse recht. Terwijl aan het begin van de negentiende eeuw Nederland, een Franse rechtstraditie kende – het Nederlandse Burgerlijk Wetboek van 1838 was grotendeels een kopie van de Napoleontische Code Civil – werd later eerder opgeschoven in de richting van het Duitse recht. Als gevolg heeft het huidige Burgerlijk Wetboek niet enkel een structuur gelijkaardig aan dat van het Duitse Bürgerliches Gesetzbuch, maar benadert het de figuur van de benadeling op een gelijkaardige wijze.402

165.! In eerste instantie werd in 1838, artikel 1118 van het Burgerlijk Wetboek, zoals bij ons, als uitgangspunt genomen. Het oude Nederlandse artikel 1486 van het Nederlandse Burgerlijk Wetboek luidde immers dat, “uit hoofde van benadeling kunnen meerderjarigen (…) alleen de vernietiging der verbintenissen

vorderen, in de bijzondere gevallen bij de wet voorzien.”403 Dit had tot gevolg dat ook het Nederlandse recht de benadeling niet erkende als een algemene vernietigingsgrondslag.404

Echter werd door heel wat auteurs gepleit voor de introductie van de benadeling als algemene grondslag tot vernietiging van rechtshandelingen. Deze gedachte vond op wetgevend niveau geen steun. Men was van mening dat, “wanneer meerderjarige personen een kontrakt sluiten, hunne overeenkomst onschendbaar

behoorde te zijn, zo lang het niet bewezen is, dat er bedrog, geweld of dwaling omtrent het wezenlijk voorwerp des bedings heeft plaats gehad”. Later werd daaraan toegevoegd dat het “tegen alle gezonde beginselen strijdt om eenen koop en verkoop voor enkele benadeeling te kunnen vernietigen, zonder dat die met bedrog is gepaard gegaan, hetgeen bij aanmerkelijke benadeeling toch wel altijd het geval zal zijn”.405 Dit heeft tot gevolg gehad dat tot op vandaag wordt uitgegaan van de opvatting dat er geen plaats is in het Nederlandse Burgerlijk Wetboek voor regels inzake de benadeling. Die drie belangrijkste argumenten hiertoe zijn: (i) contractpartijen dienen zelf het evenwicht van de overeenkomst te bepalen, (ii) een toetsingsnorm zou in verschillende toepassingsgevallen van de benadeling ontbreken en (iii) er zijn voldoende andere instrumenten

402_{&Zie&bv.&C.J.H.&JANSEN,&De%wetenschappelijke%beoefening%van%het%burgerlijke%recht%in%de%lange%19}e_{%eeuw,&Deventer,&} Kluwer,&2015a&J.&SMITS&en&C.&CALOMME,&De&herziening&van&het&Franse&verbintenissenrecht:&les&jeux&sont&faits,&Ars% Aequi&2016,&726.& 403_{&Een&wettelijke&uitzondering&voor&het&specifieke&geval&van&de&benadeling&bij&verkoop&van&onroerend&goed&was&niet&} voorzien.&Ter&loutere&illustratie&kan&worden&verwezen&naar&de&gevallen&van&de&aanvaarding&van&de&nalatenschap&(oud& artikel&1099,&lid&2&BW)&en&vernietiging&van&de&boedelscheiding&(oud&artikel&1158,&sub&3&BW).&& 404_{&C.J.&VAN&ZEBEN,&De%leer%van%het%iustrum%pretium%en%misbruik%van%omstandigheden,&Zwolle,&Tjeenk&Willink,&1960,&} 11a&P.&ABAS,&“Iets&over&de&rol&van&het&iustum&pretium&in&het&Catalaanse&recht&en&de&betekenis&daarvan&voor&het&BW”,& WPNR&2000,&7a&P.&ABAS,&I.&VAN&LOO&en&M.&ZIJST,&Benadeling%van%de%medecontractant,&Deventer,&Kluwer,&2003,&113.&& 405_{&C.J.&VAN&ZEBEN,&De%leer%van%het%iustum%pretium%en%misbruik%van%omstandigheden,&Zwolle,&Tjeenk&Willink,&1960,&93.&&}

ter bescherming tegen onevenredigheid van prestaties.406 Wat betreft ‘andere instrumenten’ wordt veelal verwezen naar de klassieke wilsgebreken (dwaling, bedrog, geweld en misbruik van omstandigheden). Daarbij kunnen ook, in uitzonderlijke omstandigheden, de principes van redelijkheid en billijkheid (art. 6:2 NBW en art. 6:248 NBW) een houvast bieden voor de benadeelde partij.407

166.! Als vaak opgeworpen alternatief kan worden verwezen naar het misbruik van omstandigheden. Met de invoering van het Nieuw Burgerlijk Wetboek (hierna: NBW) werd een wettelijke grondslag voorgeschreven voor de leer van het misbruik van omstandigheden. Artikel 3:44 (4) NBW bepaalt: “Misbruik

van omstandigheden is aanwezig, wanneer iemand die weet of moet begrijpen dat een ander door bijzondere omstandigheden, zoals noodtoestand, afhankelijkheid, lichtzinnigheid, abnormale geestestoestand, of onervarenheid, bewogen wordt tot het verrichten van een rechtshandeling, het tot stand komen van die rechtshandeling bevordert, ofschoon hetgeen hij weet of moet begrijpen hem daarvan zou behoren te weerhouden.”408

Deze regel komt sterk overeen met de regel zoals bepaald in het Duitse recht, wat hierboven alreeds is uiteengezet. Dit is logisch aangezien de Nederlandse wetgever zijn inspiratie gehaald heeft door naar het Duitse recht te gaan kijken. Interessanter is dan ook de vraag om te gaan kijken of, onder het Nederlandse recht, enige benadeling vereist is om succesvol een beroep te kunnen doen op de figuur van misbruik van omstandigheden, zoals bepaald in artikel 3:44 (4) NBW. MEIJERS was namelijk van oordeel dat de benadeling een constitutief element uitmaakt, wat tot gevolg heeft dat wanneer geen sprake is van benadeling, men als benadeelde partij zich niet kan beroepen op artikel 3:44 (4) NBW. Echter, is de Nederlandse wetgever het hier niet mee eens, en werd ervoor gekozen niet te gaan verwijzen naar de benadeling in artikel 3:44 (4) NBW.409

Dat de benadeling niet als een afzonderlijke voorwaarde voor het misbruik van omstandigheden werd opgenomen, heeft niet tot gevolg dat de benadeling geen enkele rol speelt bij misbruik van omstandigheden.

406_{&T.&HARTLIEF&en&C.&STOLKER,&“Iustum&pretium:&op&weg&naar&een&rechterlijke&toetsing&van&de&rechtvaardigheid&van&} het&contractuele&evenwicht?”&in&Contractsvrijheid,&Deventer,&Kluwer,&1999,&245W247a&P.&ABAS,&I.&VAN&LOO&en&M.&ZIJST,&

Benadeling%van%de%medecontractant,&Deventer,&Kluwer,&2003,&113W120a&C.A.&HAGE,&“De&iustum&pretiumWleer”,&Recht%en% praktijk&2017/2.2.1.2.&&

407_{& Zie& bv.& R.& HARDY,& “De& iustum& pretiumWleer& (nieuwe)& inzichten& uit& de& rechtseconomie,& het& mededingingsrecht& en&} empirie”,&NJB%2010,&afl.&(909,953),&910.&& 408_{&HR&11&januari&1957,&NJ&1959/113,&concl.&Adv.&Gen.&LANGEMIJER.&In&het&BOVAG&IIWarrest&van&de&Hoge&Raad&werd&} de&figuur&van&misbruik&van&omstandigheden&voor&de&eerste&maal&expliciet&erkend.&& 409_{&HR&27&januari&2017,&NJB&2017/314.&De&Hoge&Raad&was&van&in&2017&van&oordeel&dat&voor&een&beroep&op&vernietiging&} wegens&misbruik&van&omstandigheden,&het&niet&vereist&is&dat&degene&die&zich&op&de&vernietiging&beroept,&benadeeld&dient& geweest&te&zijn&bij&het&aangaan&van&de&overeenkomst.&Wel&is&het&vereist&dat&hij&zonder&het&misbruik&van&omstandigheden& de& overeenkomst& niet& of& niet& aan& dezelfde& voorwaarden& zou& hebben& gesloten.& P.& ABAS,& I.& VAN& LOO& en& M.& ZIJST,&

Indien er sprake is van een onevenwicht tussen de contractuele hoofdprestaties, brengt dit het vermoeden dat er sprake is van bijzondere omstandigheden, dat er een causaal verband bestaat tussen die omstandigheden en de contractsluiting en dat de wederpartij behoorde te weten, op grond van wat hij wist of moest weten, dat hij zich van het bevorderen van de overeenkomst diende te onthouden.410

167.! Krachtens artikel 3:44 (1) NBW is een rechtshandeling die door misbruik van omstandigheden is tot stand gekomen, vernietigbaar. Artikel 3:54 NBW schrijft wel de mogelijkheid voor om de nietigheidssanctie te vervangen door een wijziging van de gevolgen van de rechtshandeling.411

Afdeling 4. Tussenbesluit

168.! Onder dit hoofdstuk kan worden besloten dat ook onder het hervormd Franse verbintenissenrecht bepalingen zijn voorgeschreven inzake de benadeling voor meer dan zeven twaalfden. Dit is ook logisch, aangezien het streven naar een contractueel evenwicht om een zwakkere contractpartij te beschermen net een van de drijfveren was om het Franse verbintenissenrecht te gaan hervormen. Het betreffen dezelfde bepalingen zoals bij ons. Uiteraard dient men zich bewust te zijn dat de rechtspraak in Frankrijk en België niet gelijklopend is, met als gevolg dat bepaalde zaken anders kunnen zijn. Ter illustratie werd verwezen naar de wijze van berekening van het aanvullend bedrag.

In het Duitse en het Nederlandse recht is het daarentegen helemaal anders. In beide landen zijn geen bepalingen inzake de benadeling terug te vinden. Dit heeft als gevolg dat de rechtsfiguur van de benadeling geen erkenning kent en dus ook geen toepassingsgevallen van de benadeling bepaald zijn. In zowel het Duitse als het Nederlandse recht wordt eerder voorkeur gegeven aan andere instrumenten, waarbij vooral de leer van het misbruik van omstandigheden voorkeur geniet.

410_{&Zo&voorziet&artikel&3:44&(4)&NBW&in&een&niet&exhaustieve&opsomming&van&bepaalde&omstandigheden.&Echter&gaat&men&} twee&categorieën&van&omstandigheden&onderscheiden,&waarbij&vooral&de&eerste&categorie&interessant&is&voor&ons.&Meer& bepaald& omvat& de& eerste& categorie& de& omstandigheden& die& erop& wijzen& dat& de& ‘benadeelde’& partij& zich& in& een& dwangpositie& bevond& (bv.& economisch& overwicht& voor& de& andere& partij).& Het& betreffen& omstandigheden& waarbij& de& ‘benadeelde’& partij& zich& genoodzaakt& voelt& om& te& contracteren.& Dit& is& vergelijkbaar& met& de& ratio& legis& van& de& benadelingsregel&bij&verkoop&van&onroerend&goed,&zoals&bij&ons&bekend.&G.&DE&VRIES,&“Misbruik&van&omstandigheden.& Een& nadeeleis?& Worden& ‘bezwarende& verwanten’& voldoende& beschermd?& Gaat& ‘bedreiging& met& wanprestatie’& met& misbruik&van&omstandigheden&gepaard?”&In&J.&SMITS&en&S.&STIJNS&(eds.),&Totstandkoming%van%de%overeenkomst%naar%

Belgisch%en%naar%Nederlands%recht,&Antwerpen,&Intersentia,&2002,&157W162a&C.&ASSER,&A.&HARTKAMP,&Algemene%leer% der% overeenkomsten,& Deventer,& Kluwer,& 2005,& 206a& E.& SWAENEPOEL,& Toetsing% van% het% contractuele% evenwicht,&

Antwerpen,&Intersentia,&2011,&275W277.&&

411_{&Artikel&3:54&NBW&bepaalt:&“De%bevoegdheid%om%ter%vernietiging%van%een%meerzijdige%rechtshandeling%een%beroep%te%}

doen% op% misbruik% van% omstandigheden% vervalt,% wanneer% de% wederpartij% tijdig% een% wijziging% van% de% gevolgen% van% de% rechtshandeling%voorstelt,%die%het%nadeel%op%afdoende%wijze%opheft.”