De jaren vanaf 1965: historische propaganda en rivaliteit vanuit het buitenland

Zeker gedurende de eerste twintig jaar van zijn bestaan had het Franco-regime binnen het relatief geïsoleerde Spanje het monopolie op de reflectie op de roerige periode 1931- 1939 weten te handhaven. Het had een forse greep op de eigen academici en de weinige geschriften die uit exil-landen als Mexico en Argentinië Spanje binnendrongen of met

17 Agustín del Rio Cisneros (ed.), Pensamiento político de Franco (Madrid: Ediciones del Movimiento, 1975, 1e _{editie), XXXVII- XLI.}

3

behulp van stencilmachines binnenlands werden verspreid, konden relatief gemakkelijk worden afgedaan als Republikeinse of marxistische propaganda. Academisch werk van buitenlandse onderzoekers was vooral door de geringe tijdsspanne die sinds het einde van de burgeroorlog was verstreken, nog niet of nauwelijks beschikbaar.

Begin jaren zestig trad daarin, zoals we al in 2.4 zagen, een verandering op en begon vooral de Angelsaksische academische wereld zich te roeren met gedegen academische studies. Een ijverige ballingenuitgeverij in Parijs, Ruedo Ibérico, liet deze in de ogen van de Spaanse overheid vaak controversiële werken niet alleen terstond in het Spaans vertalen maar ging zich er ook op toeleggen deze publicaties illegaal te bezorgen bij de Spaanse lezer. Dat brengt ons bij de volgende vragen:

• Wat was de omvang en de aard van de uitdaging van Ruedo Ibérico aan het Franco- regime?

• Wat voor een reactie ontlokte deze uitdaging aan het Franco-regime?

Ruedo Ibérico was vanaf haar oprichting in 1961 tot 1977 in Parijs gevestigd, verhuisde in dat jaar naar Barcelona om daar in 1982 definitief met haar activiteiten te stoppen. Het uitgeefbedrijf was een initiatief van vijf Spaanse ballingen met uiteenlopende linkse antecedenten, die een klein startkapitaal bij elkaar hadden gebracht door de verkoop van persoonlijke bezittingen. De drijvende kracht achter Ruedo Ibérico was José Martínez Guerricabeitia, een lid van de anarchistische vakbond CNT, die als minderjarige aan Republikeinse zijde deel had genomen aan de strijd, na Franco’s overwinning in een heropvoedingskamp terecht was gekomen en vervolgens in 1947 was uitgeweken naar Frankrijk. Daar had hij geschiedenis gestudeerd bij de hispanist Pierre Vilar en had hij zijn eerste uitgeefervaring opgedaan bij de Franse uitgeverij Hermann.18

Martínez publiceerde met zijn uitgeverij tussen 1965 en 1979 jaarlijks naast een tiental historische, politieke en literaire werken ook het kritische tijdschrift Cuadernos de

Ruedo Ibérico. Vanaf de start wilde Ruedo Ibérico ‘een wapen tegen het regime van

Franco‘ zijn. De uitgeverij was duidelijk links angehaucht, maar wilde verder geheel onafhankelijk blijven, ook in financiële zin, en zich daarmee onderscheiden van andere linkse ballingenuitgeverijen die vaak een directe band hadden met politieke partijen of vakbonden.

Vanzelfsprekend boycotten Franco en de zijnen Ruedo Ibérico. Dat deden zij om te beginnen door haar boeken in Spanje te verbieden, waardoor de verkoop ervan - hoe succesvol die uiteindelijk soms ook was - altijd moeizaam en langzaam verliep en inkomsten voortdurend geruime tijd op zich lieten wachten, een groot nadeel voor een uitgeverij met weinig tot geen eigen kapitaal. Verder zette de Spaanse ambassade in Parijs met regelmaat de Franse overheid onder druk om stappen te ondernemen tegen een uitgeverij die voortdurend een bevriende natie zou beledigen. Die druk leverde niet

18 Francisco Carrasquer, ‘ José Martínez Guerricabeitia‘, http://www.ruedoiberico.org/articulos/index. php?id=37, zonder paginering.

veel op. Dat lag wel anders met de pogingen van de Spaanse geheime politie in het bedrijf te infiltreren. Dan ging het het Franco-regime er onder meer om te achterhalen welke Spanjaarden zich verborgen achter het door de uitgeverij vaak gebruikte pseudoniem ‘Luís Ramírez’.19 _{De activiteiten van de geheim agenten leidden onder meer tot de}

onthulling van de naam van de auteur die tekende voor de door het regime verfoeide publicatie Franco, Historia de un mesianismo (1964): de in Spanje woonachtige activist, journalist en schrijver Luciano Rincón werd in 1971 door de Rechtbank voor Publieke Orde tot vier jaar cel veroordeeld.20

Tot 1975-1976 liep een groot deel van de verkopen van Ruedo Ibérico via boekhandels in het zuiden van Frankrijk, in steden die dicht bij de Spaanse grens lagen of in Andorra, of via boekverkopers in de grote steden van Europa als Parijs, Brussel en Londen; de laatsten kregen vanaf het begin van de jaren zestig steeds meer klandizie van (rijkere) Spanjaarden. Ook was er een - niet specifiek aangeduid - goed functionerend illegaal invoerkanaal dat gerund werd door een voormalige agent van de Guardia Civil. Tenslotte maakte oprichter José Martínez gebruik van de afzetkanalen van de aanvankelijk alleen vanuit Mexico opererende maar in de loop van de jaren zestig ook in Catalonië actieve uitgeverij Grijalbo.21 _{In de zendingen van Grijalbo naar de vestiging in Barcelona liftten}

nog wel eens wat boeken van Ruedo Ibérico mee en nog vaker prospectussen en folders van nieuw verschenen boeken.22

Grijalbo zou overigens vanaf eind jaren zestig - toen in Spanje de legale markt voor historische literatuur verruimde en er geld te verdienen was - uitgroeien tot een concurrent van Ruedo Ibérico en en passant bekende auteurs als Hugh Thomas bij haar wegkapen. Toen Ruedo Ibérico zich uiteindelijk in 1977 zelf legaal in Barcelona vestigde, was de belangstelling van veel Spaanse lezers voor de turbulente periode tussen 1931 en 1939 al weer enigszins tanende. Bovendien merkte zij dat er in Spanje inmiddels vele andere uitgevers met een kritisch-historisch fonds actief waren.23

In de periode tot 1975 was het vooral het contemporain-historische en politieke fonds van Ruedo Ibérico dat de ergernis van de Spaanse overheid wist op te wekken. Zo liet de belangrijke overheidsfunctionaris Ricardo de la Cierva zich in een overheidspublicatie over José Martínez ontvallen ‘dat het meer dan bekend is dat hij een van de meest

19 Marianne Brull, ‘Sobrevivir a contracorriente. Reflexiones sobre la administración de una empresa como Ruedo Ibérico‘, http://www.ruedoiberico.org/articulos/index.php?id=63, zonder paginering ‘Se fundó para ser un arma contra el régimen de Franco‘.

20 Jon Juaristi, ‘Fallece el escritor Luciano Rincón‘, El País, 5 september 1993, https://elpais.com/ diario/1993/09/05/cultura/747180007_850215.html, zonder paginering.