Technologische verandering en innovatie

De factor ‘technologische verandering en innovatie’ kan op twee –tegengestelde-manieren invloed hebben op de beoordeling van marktdominantie.

Enerzijds geldt dat hoe meer innovaties er zijn, hoe onwaarschijnlijker het is dat een onderneming een lange periode kan domineren. Innovaties verstoren namelijk de uitoefening van marktmacht. Innovaties uit een niet verwante sector zijn mogelijk nog effectiever. Ten eerste zijn deze innovaties vaak het middel om de markt te betreden. Ten tweede zijn ze meestal gebaseerd op technologie of kennis die voor de sector onbekend is, waardoor zij voor bestaande spelers moeilijk te imiteren zijn. De marktpositie voor de laatste is dan nog moeilijker te handhaven.

Anderzijds kunnen bepaalde vormen van innovaties of technologische veranderingen de intensiteit van de concurrentie verminderen. Dit is het geval wanneer zij ‘network externalities’ vertonen, die waarschijnlijk zullen leiden tot de concentratie van een bepaalde activiteit in de handen van de eigenaar van de innovatie. Een voorbeeld in de computerindustrie is het geval van Microsoft. Zij gebruikt haar marktpositie in de markt voor besturingssystemen voor PC’s om de beslissingen over de interactie tussen besturingssystemen en applicatiesoftware in eigen handen te krijgen. In Nederland is het netwerk voor betaling met een pinpas een mogelijk voorbeeld. Een van de spelers in het netwerk, Interpay, die alle betalingen centraliseert, overweegt om alle agenten in het netwerk te verplichten om met haar te handelen.

Hoewel de banksector vanouds wordt gezien als een volgroeide sector, hebben zich veel ingrijpende, structurele veranderingen in de banksector voorgedaan (zie ook 1.7 Structurele veranderingen).De ontwikkeling van digitale telecommunicatiesystemen en de verbetering van computertechnologieën (hardware en software) heeft op vele bancaire activiteiten een belangrijke uitwerking.

Een eerste consequentie betreft kostenreducties. Deze worden behaald doordat het uitvoeren van taken wordt geautomatiseerd. Informatie technologie (IT) biedt echter niet alleen voordelen met betrekking tot schaal maar ook ‘economies of scope’. Deze schaal en scope- voordelen worden met name veroorzaakt doordat grote data stromen sneller en efficiënter verwerkt kunnen worden. Dit betekent dat meer klanten tegelijk bediend kunnen worden tegen lagere kosten (schaal voordeel). Een breder productenpakket kan worden aangeboden door het beter gebruiken van klanten specifieke informatie (“proprietary information”). IT vergroot tevens de mogelijke schaalvoordelen voortvloeiend uit het creëren van een omvangrijk distributienetwerk, die kantorennet en alternatieve distributiekanalen combineert; IT maakt het mogelijk een dergelijke netwerk veel effectiever te laten functioneren en veel beter te beheersen.23

Een tweede gevolg van de IT revolutie is dat de activiteiten die eerst fysieke (persoonlijke) interactie vereisten deze interactie nu niet meer nodig. Deze nieuwe distributiekanalen maken de levering van veel bancaire producten onafhankelijk van afstand of fysieke aanwezigheid (door bijvoorbeeld callcenters, ATM en internet). Hierdoor is de toetreding tot verschillende marktsegmenten die vroeger beschermd werden door toetredingsdrempel in de vorm van de noodzaak van lokale aanwezigheid, vereenvoudigd. Financiële ondernemingen en banken gebruiken deze mogelijkheid om tot nieuwe segmenten toe te treden (een voorbeeld hiervan is de ‘Bank of Scotland’, die via internet de Nederlandse hypotheekmarkt betreedt; of ING’s direct banking activiteiten in o.a. Spanje en Canada). Het is waarschijnlijk dat technologie georiënteerde service-ondernemingen (zoals telecommunicatie en internet bedrijven) hun comparatieve voordelen zullen gebruiken om in te springen op de specifieke behoeften van de banksector en zo ook toe te treden tot deze sector. Hetzelfde geldt ook voor andere service-ondernemingen met grote klanten bestanden (supermarkten, bij voorbeeld). Zij kunnen door de IT revolutie een grote rol spelen in de financiële dienst verlening.

Een derde gevolg van deze nieuwe distributiekanalen is een toegenomen markttransparantie, doordat het voor de klant makkelijker is geworden informatie te vinden en te vergelijken.

Andere innovaties die de concurrentie in de banksector beïnvloeden betreffen de nieuwe bancaire producten, die door de kapitaal- en geldmarkt ontwikkeld worden. Deze markten hebben om te innoveren de innovaties in de informatie- en handelstechnologieën uitgebuit. Deze technologieën verminderen de transactie- en informatiekosten en marktimperfecties, die vroeger juist de basis waren van de

23

Zie ook “De strategische motivatie voor de fusiegolf in het bankwezen” door A. Boot en A Schmeits, ESB 1-10- 1999, p.704-708.

61

efficiëntie en het comparatieve voordeel van de bank. Deze innovatie, die een breed scala aan instrumenten op het gebied van financiering en risicomanagement en producten op het gebied van sparen en investeren omvat, heeft veel ondernemingen die willen lenen, sparen of investeren weggelokt bij de banken. De eerste gebruiken in plaats van leningen steeds meer ‘commercial papers’ en ‘medium term notes’ in plaats van leningen, de laatstgenoemden beleggen liever hun geld in plaats van het op een spaarrekening te zetten. Deze nieuwe producten concurreren met de traditionele bancaire producten en diensten. Zij bieden alternatieven aan klanten en leiden ook tot een toename van het aantal aanbieders bij wie de klant kan kopen.

Bovenstaande veranderingen hebben geleid tot de volgende twee ontwikkelingen. Niche spelers, dat wil zeggen aanbieders van gespecialiseerde producten, hebben baat bij een groot bereik om voldoende klanten aan te trekken. Door telecommunicatie en internet wordt de wereld hun markt. Dit zou betekenen dat kleine hoog specialistische aanbieders in staat zouden zijn om marktaandeel op de grote banken te veroveren. Een tegen beweging wordt echter gevormd doordat grote banken nu gebruik kunnen maken van technologie om de beschikbare klantspecifieke data beter te gebruiken om de (eigen) klanten te benaderen voor andere producten. Dit geeft grote banken de mogelijkheid om nieuwe (marketing) strategieën te ontwikkelen en hun dominante positie verder uit te bouwen.

Na een samenvatting van de technologische veranderingen en innovaties waar de banksector mee te maken heeft, is het de moeite waard een blik te werpen op de ondernemingen die in de Nederlandse banksector innoveren.

Het patroon van innovaties in de Nederlandse banksector brengt aan het licht dat grote en kleine banken verschillen met betrekking tot innovatieve strategieën omdat zij verschillende prikkels ervaren. Kleine ondernemingen hebben het voordeel van een flexibele structuur, waardoor innovaties gemakkelijker tot stand komen. Daarbij komt dat zij onder een grotere druk staan om aan prijsconcurrentie te ontsnappen, omdat zij onvoldoende geld hebben om lagere prijzen over een langere periode te handhaven. In grote financiële ondernemingen zijn er vaak minder prikkels voor medewerkers om te innoveren reduceert vanwege de organisatiestructuur. Er wordt vaak gezegd dat grote banken het contact met de klant hebben verloren. Grote ondernemingen moeten ook het hoofd bieden aan het probleem van kapitaalvernietiging. Dit gebeurt als bestaande producten, in ruil voor nieuwe producten, moeten verdwijnen. Ten laatste is het voor grote ondernemingen duurder om te innoveren, omdat innovaties meestal tot een daling van de prijs van de bestaande producten leidt. Grote ondernemingen hebben vaak grote marktaandelen in deze bestaande producten.

Grote ondernemingen zijn capabel om innovaties toe te passen wanneer ze ontwikkeld zijn. Dit gebeurt meestal door middel van de overname van een innovatieve onderneming of door pure nabootsing. Het is inderdaad moeilijk om een innovatie in de financiële sector te beschermen. De grote ondernemingen zijn er goed in om het nieuwe

product tegen een lagere prijs aan te bieden dan de kleine innovatieve onderneming. Grote ondernemingen zoeken nationaal en internationaal naar innovaties.

De factoren die de bereidheid en mogelijkheid tot innovatie beïnvloeden worden in onderstaande tabel samengevat.

Tabel 3.1 Innovatiematrix

Redenen die innovaties stimuleren Redenen innovaties belemmeren Kleine banken Flexibeler organisatie

Wil prijsconcurrentie vermijden

Onvoldoende financiële middelen, kan het risico niet dragen

Onvoldoende managementcapaciteiten Klein distributienetwerk

Grote banken Wil prijsconcurrentie vermijden In staat om proces te financieren en

organiseren

Logge organisatie

Kannibalisatie van bestaande producten

De technologische veranderingen en productinnovaties hervormen de banksector. Zij beïnvloeden zo ingrijpend dat banken bekennen dat zij hun handen vol hebben om zichzelf en de strategie aan deze veranderingen aan te passen. Het is moeilijk te voorspellen hoe de sector eruit zal zien als deze vele innovaties doorgevoerd zijn. Ten einde ervan verzekerd te zijn actief te zijn in de winstgevende segmenten van de markt, trachten de banken onder meer door fusies en overnames te diversificeren.