Relevante geografische markten

2.5.1 Inleiding

De definitie van een relevante geografische markt luidt als volgt: een relevante geografische markt omvat het gebied waarin de betrokken ondernemingen een rol spelen in de vraag naar en het aanbod van goederen of diensten en waarbinnen de concurrentievoorwaarden voldoende homogeen zijn. Dit gebied kan van aangrenzende gebieden worden onderscheiden doordat daar duidelijk afwijkende concurrentievoorwaarden heersen. Voor het inschatten van de omvang van de geografische markt wordt gebruik gemaakt van vraag- en aanbodsubstitutie.

De belangrijkste factoren die de geografische markt beïnvloeden worden hier besproken. Er wordt, met andere woorden, onderzocht uit welk geografisch gebied de concurrentiedruk vandaan komt. Er zijn vijf geografische dimensies mogelijk:

s Een lokale markt stemt overeen met de woon- en/of werkplaats van de klant

s Een verzorgingsgebied, het gebied dat door een kantoor wordt bediend. Dit kan overeen komen met de regionale markt, maar is vaak kleiner.

s Een regionale markt, een groter gebied dan de woon- of werkplaats, vaak samenvallend met provincie- of staatsgrenzen (in de VS)

s De nationale markt stopt bij de landsgrenzen s De internationale markt omvat de gehele wereld

2.5.2 Factoren die de geografische dimensie beïnvloeden

De volgende factoren beïnvloeden de geografische dimensie: ã De noodzaak van persoonlijk contact

De omvang van de geografische markt voor een specifiek bankproduct is in sterke mate afhankelijk van de behoefte aan persoonlijk contact tussen de aanbieder en de klant. Wanneer deze behoefte groot is, zal de relevante markt lokaal zijn. Is de behoefte aan persoonlijk contact minder aanwezig, dan kan de relevante geografische markt nationaal, of internationaal zijn. Deze behoefte wordt beïnvloed door de karakteristieken van het product en de klanten.

ã De karakteristieken van het product

De mate van complexiteit van het product bepaalt in hoge mate de behoefte aan persoonlijk contact.

Voor gestandaardiseerde producten heeft de klant weinig behoefte aan persoonlijk contact. Er is weinig informatie die hij alleen door persoonlijk contact met de aanbieder zou kunnen verwerven. Omgekeerd kan de aanbieder de informatie die hij van de klant nodig heeft, verzamelen zonder dat daar persoonlijk contact voor nodig is. De relevante geografische markt voor dit soort producten kan daarom nationaal, eventueel internationaal zijn, althans op basis van deze productkarakteristieken. De meeste producten die gericht zijn op particulieren behoren tot deze categorie. De producten voor deze klantengroep hebben immers in grote mate een “commodity” karakter en de markten zijn over het algemeen transparant.

Amerikaans onderzoek heeft uitgewezen dat de geografische markt lokaal is wanneer er een regelmatige transactie vereist is tussen de klant en de bank en wanneer de waarde van de transactie relatief klein is.

Wanneer daarentegen de klant behoefte heeft aan een product dat ontwikkeld wordt op zijn maat, dan zal er een grotere behoefte zijn aan persoonlijk contact. Dit geldt trouwens niet alleen voor de klant, maar ook voor de aanbieder. Om zijn aanbod op de klant te kunnen afstemmen zal de aanbieder immers informatie moeten verzamelen over de klant via persoonlijk contact. Voor complexe en niet- gestandaardiseerde producten zal de geografische markt daarom eerder lokaal zijn. Tot deze categorie behoren vooral producten voor ondernemingen, in het bijzonder de kredietverlening, die meestal ontwikkeld worden op maat van de klant. Bovendien opereren ondernemingen, zeker

45

het klein en middelgrote bedrijf, in een omgeving die minder voorspelbaar is dan die van klanten. Zo zal een kleine onderneming, wanneer de omstandigheden wijzigen, de voorwaarden en termijn van zijn krediet willen heronderhandelen. Daartoe is persoonlijk contact met de bank vereist. De aanbieder van zijn kant moet de kredietwaardigheid van zijn klant in de gaten houden. Ook daarvoor is een lokale aanwezigheid vereist. Ook sommige particuliere klanten met een groot vermogen zijn gesteld op een aanbieder in de buurt, die zij regelmatig kunnen raadplegen voor vermogensadvies.

De noodzaak aan persoonlijk contact en daardoor de nabijheid van een bank hoeft niet noodzakelijkerwijs te leiden tot het afbakenen van een lokale markt. Indien er aantoonbaar keteneffecten zijn, kan er voor een ruimere afbakening worden gekozen (regionaal of nationaal). Keteneffecten doen zich voor als de verzorgingsgebieden van aanbieders elkaar overlappen. Binnen iedere overlapping vindt concurrentie plaats. Doordat de verzorgingsgebieden zich als een ketting aaneenrijgen, vindt er concurrentie plaats in een groter gebied dan de lokale markt.

ã De karakteristieken van de klant

De bereidheid om in het geval van een prijsverhoging naar een alternatieve aanbieder over te stappen die elders gevestigd is, kan ook afhangen van de klantencategorie. Bij particulieren bijvoorbeeld kan de mobiliteit een rol spelen. Hoe mobieler de klant, hoe groter de relevante geografische markt.

De omvang van de geografische markt wordt ook beïnvloed door de mogelijkheid en de bereidheid van klanten om gebruik te maken van nieuwe technologieën, in het bijzonder elektronisch bankieren en internet. Naarmate de mogelijkheid (het bezit van een PC en een internetaansluiting) en de bereidheid groter is, zal de geografische markt groter zijn, nationaal of zelfs internationaal.

Bij de klantencategorie ondernemingen kan de grootte van de onderneming invloed hebben op de bereidheid om naar een aanbieder in een ander geografisch gebied over te stappen. Zo zijn voor een kleine onderneming, gegeven de beperkte omvang van de transacties die hij verricht, de zoekkosten (tijd en transport) hoog in verhouding tot het mogelijke voordeel dat hij kan behalen door bij een andere aanbieder te informeren. Voor grote ondernemingen loont het daarentegen wel de moeite om elders te informeren. Overigens zijn grote ondernemingen een interessante partij, ook voor verder afgelegen, eventueel zelfs buitenlandse aanbieders. Ook daarom zal de relevante geografische markt voor grote ondernemingen groter zijn dan die voor het kleine en middelgrote bedrijf.

ã Wettelijke en technische belemmeringen

Wettelijke of technische belemmeringen kunnen aanbieders vanuit een ander geografisch gebied verhinderen toe te treden. Het gaat dan met name om buitenlandse aanbieders. Zo zal een bank van buiten de Europese Unie een banklicentie moeten

aanvragen11. Technische belemmeringen kunnen bijvoorbeeld te maken hebben met de internationale overmakingen. Waar deze belemmeringen een rol spelen, zullen deze dus vooral het onderscheid beïnvloeden tussen een nationale versus een internationale relevante geografische markt. Door de deregulering en de invoering van internationaal aanvaarde protocollen voor betalingsverkeer, nemen deze belemmeringen in belang af.

2.5.3 Gebruik geografische dimensie in deze studie

In deze studie is de regionale markt en het verzorgingsgebied niet meegenomen als een aparte geografische dimensie. Tijdens de interviews met betrokkenen en bankexperts bleek dat het maken van een onderscheid tussen een lokaal en nationaal niveau zeer moeizaam was en niet als relevant werd ervaren. Dit heeft mede te maken met de grootte van Nederland en met de goede transport- en telecommunicatienetwerken. Dit maakt het moeilijk om voor te stellen dat een aanbieder van een bancair product op regionaal niveau als monopolist op zou kunnen treden. De Nederlandse regio’s werden over het algemeen als niet verschillend genoeg beoordeeld om te voorkomen dat een naburige aanbieder toe zal treden.

Vanuit de klant gezien, kan er beargumenteerd worden dat een klant die verder kijkt dan het lokale niveau waarschijnlijk ook verder zal kijken dan zijn regio. Feitelijk vergemakkelijkt de telecommunicatie de zoektocht naar informatie op nationaal en internationaal niveau. Ook leidt zij ertoe dat veel diensten via telefoon of computer geregeld kunnen worden, waardoor het niet nodig is om te reizen en elkaar te zien. Het feit dat de regionale of verzorgingsgebied dimensie niet in de analyse van de geografische markt wordt opgenomen, betekent niet dat er geen regionale of verzorgingsgebied dimensie kan bestaan. Tijdens het onderzoek zijn er alleen geen aanwijzigen gevonden die duiden op deze dimensies.

Ten aanzien van de internationale dimensie is ervoor gekozen geen onderscheid te maken tussen een Europese dimensie en de rest van de wereld. Uit de gesprekken bleek dat de internationale verwevenheid van de banken zeer groot is en dat er niet of nauwelijks belemmeringen zijn die een Europese afbakening rechtvaardigen. Het home control principe is waarschijnlijk het belangrijkste verschil tussen Europese en niet-Europese aanbieders. Ook hier geldt dat nadere analyse erin zou kunnen resulteren dat er wel een Europese geografische dimensie moet worden onderscheiden.

2.5.4 Conclusies

s De concurrentiedruk kan op vijf niveaus liggen: lokaal, regionaal, verzorgingsgebied, nationaal en internationaal.

11

Europese banken vallen onder het home country control principe, waarbij de vergunning in het thuisland toegang geeft tot alle andere Europese landen.

47

s In deze studie is gekozen om met drie verzorgingsgebieden rekening te houden: lokaal, nationaal en internationaal.

s Wanneer er behoefte is aan persoonlijk contact, zal de geografische markt lokaal zijn. Dit geldt in het bijzonder voor producten, ontwikkeld op maat van de klant waaronder bijvoorbeeld kredietverlening en vermogensadvies.

s De geografische markt zal groter zijn indien keteneffecten kunnen worden aangetoond.

s De geografische markt zal groter zijn naarmate de klant mobieler is, hij over de mogelijkheid beschikt en de bereidheid vertoont om gebruik te maken van elektronisch bankieren en internet en de omvang van de transacties groter is.

s Wettelijke en technische belemmeringen kunnen een rol spelen in de afbakening van nationale versus internationale markten, maar het belang ervan neemt af.

3 Marktdominantie

3.1 Introductie

3.1.1 Inleiding

Markdominantie ontstaat als het functioneren van een markt concurrentie mist als gevolg van de expliciete of impliciete uitoefening van marktmacht door een of meer actoren. De reden om zo’n onderwerp te onderzoeken is dat de welvaart in geval van dominantie verminderd wordt. Feitelijk genereert het gebruik van marktmacht, vergeleken met een situatie van volkomen vrije mededinging, niet alleen een overdracht van een gedeelte van het marktsurplus van bepaalde actoren naar andere (totale effect is neutraal), maar leidt het ook tot een nettoverlies (dead-weight loss).

Mededingingsautoriteiten hebben gezocht naar manieren om marktdominantie te identificeren, om vervolgens situaties waarin het voorkomt op te lossen. Omdat de actoren die hun marktmacht misbruiken op de hoogte zijn van de winstgevendheid van hun (waarschijnlijk illegale) gedrag, zullen zij hun concurrentiebeperkende gedrag verbergen. Derhalve is het voor publieke instanties moeilijk om op de hoogte te komen van deze praktijken. Daarom werken de mededingingsautoriteiten langs twee wegen. Enerzijds trachten zij bestaande gevallen van misbruik van marktmacht aan het licht te brengen. Anderzijds trachten zij het ontstaan van situaties waarin schadelijke praktijken gemakkelijk kunnen ontstaan, te voorkomen. Het controleren van concentraties is een onderdeel van deze benadering.

In dit hoofdstuk worden verschillende maatstaven gepresenteerd voor het meten van marktmacht. Vervolgens worden een zestal beoordelingscriteria besproken die relevant zijn voor het inschatten van marktdominantie. De belangrijkste kenmerken van marktdominantie in de Nederlandse bankensector worden kort behandeld.

3.1.2 Concentraties tussen banken

Het afgelopen decennium is het aantal en het belang van concentraties in de bankensector in Europa -en ook in vele andere landen- toegenomen. Deze golf van concentraties is mede een gevolg van de vele structurele veranderingen die de bankensector heeft ondergaan, zoals globalisatie en deregulering.

Beleidsmakers proberen de wenselijkheid van concentraties te beoordelen. Deze beoordeling omvat het kijken naar het effect van de concentratie op concurrentieomstandigheden in de sector (aspect van marktdominantie) en het onderzoeken van de mogelijke efficiëntievoordelen (rechtvaardiging op basis van

49

efficiëntie12). In Nederlandse Mededingingswet wordt de efficientieoverweging niet toegepast.

Onderzoek naar het effect van een concentratie in de bankensector vereist een beoordeling van meerdere marktsegmenten. Het uitgangspunt van een dergelijk onderzoek is de identificatie van de verschillende relevante markten waarop de concentratiepartners actief zijn, waarbij de substitueerbaarheid aan vraag- en aanbodzijde en de geografische dimensie worden gebruikt. Het eigenlijke onderzoek naar marktdominantie bestaat meestal uit een twee-stappenprocedure. Ten eerste worden de relevante markten waarop beide partijen actief zijn geïdentificeerd en wordt de concentratie in deze relevante markten gemeten. Ten tweede wordt onderzocht of deze markten gevoelig zijn voor misbruik van marktmacht. Dit kan aan de hand van kenmerken van marktdominantie zoals beschreven in 3.2.3.

Het volgende deel bespreekt het meten van marktmacht; tevens komen de marktkenmerken die een rol spelen bij het ontstaan van marktdominantie in detail aan de orde.