SCHMALKALDISCH VERBOND GEBROKEN, 1547

"Boze tijden zijn in aantocht", had de 'profeet' menigmaal gezegd, toen hij nog in het land van de levenden verkeerde en nauwelijks had de grote man zijn ogen gesloten, of de storm brak los.

Men had al lang bemerkt, dat keizer Karel V 't er op toelegde het door Luther uitgestrooide zaad met zijn zwaard uit te roeien.

Bekend met dit gevaar hadden de Evangelische Vorsten en Afgevaardigden zich in het Schmalkaldisch Verbond dicht aaneengesloten en deze tegenstand wekte te meer de hevige toorn van de Keizer op. Karel de Vijfde speelde een gevaarlijk, oneerlijk spel.

Men kon uit zijn hele gedrag zien, dat er Spaans bloed in zijn aderen vloeide. Hij was oneerlijk, zowel tegenover de paus als tegenover de Protestanten, daar hij alleen zijn eigen macht zocht te vergroten in het rijk, waarvan hij de taal niet eens verstond.

Nadat hij de paus door allerlei spiegelgevechten voor zich gewonnen had, zocht hij in Duitsland zelf hulp voor de verdelgingsoorlog, die hij besloten had te voeren. De Rooms-Katholieke Hertog van Beieren, wie hij de Paltz beloofde, was terstond tot hulp bereid, de kleinere vorsten werden al met een geringer loon gelokt. Nog schandelijker was het, dat de keizer zelfs uit het leger van de onderling verdeelde Evangelische vorsten, bondgenoten wierf.

Markgraf Johann von Brandenburg-Küstrin en Hertog Erik van Brunswijk-Calenberg ontzagen zich niet, de Keizerlijke kleuren te dragen.

Met deze veroveringen niet tevreden, strekte de keizer zijn armen nog verder uit, en wel naar de jonge, vurige, krachtvolle, maar mateloos eerzuchtige hertog Maurits van Saksen. Om die te winnen stookte, de keizer de verdeeldheid tussen hem en zijn neef, de keurvorst Johan Frederik van Saksen aan, en dat niet te vergeefs. Voor het Judas-loon van de beloofde hertogelijke waardigheid verried Hertog Maurits de zaak van het Evangelie.

Thans, nu hij zulke bondgenoten bezat, maakte de keizer geen geheim meer van zijn toebereidselen tot de oorlog en antwoordde hij de Schmalkaldische vorsten, als zij hem vroegen, wat dat te betekenen had, met bittere hoon: het gold enkele ongehoorzame Duitse vorsten, die onder de schijn van godsdienst de eer van de keizer te kort deden, en die de keizer dus nu eens met de roede zou kastijden.

Het kwam er dus nu maar op aan om zich in alle haast eveneens gereed te maken, en de toegedachte kastijding liever op de rug van de keizer zelf te doen nederdalen.

Het begon er dan ook naar uit te zien, alsof dit gebeuren zou. Onder aanvoering van de dappere Schärtlin stond weldra in Zuid-Duitsland een leger onder de wapenen, dat na vereniging met de Saksen en Hessen aangroeide tot 47000 man, en het zou nu gemakkelijk gegaan zijn de keizer, die met zijn 9000 man binnen Regensburg zat, daar als een muis in de val te verpletteren. Dit was dan ook Schärtlins plan, maar een te kwader ure gevoelde schroom en voorzichtigheid ten opzichte van de hertog van Beieren, die zich onzijdig had gehouden, verijdelden dat plan. Terwijl de verbondenen hun tijd verloren lieten gaan onder nutteloos talmen, won de keizer de tijd om zijn

leger te versterken en moed om de rijksban uit te spreken over de keurvorst van Saksen en de landgraaf van Hessen.

Thans word het ernst. Verenigd met Schärtlin rukten de beide door de ban getroffen vorsten de keizer tegen. Reeds was er veel voordeel verzuimd, maar toch had de keizer nog ongetwijfeld het onderspit moeten delven als hij niet opnieuw een helper had gevonden in de besluiteloosheid en het talmen van de Protestantse partij. Men liet het niet alleen winter worden, maar gaf ook Maurits de tijd om Saksen binnen te rukken en zich als keurvorst te doen huldigen. Thans bleef de voormalige keurvorst Johan Frederik niets overig dan zich van Schärtlin te scheiden en eerst zijn land weer te veroveren.

Schärtlin had voor zijn leger niet te eten en bezat daarenboven geen winterkwartieren.

De steden verloren de moed, de één na de andere boog voor het kruis, en tegen het einde van het jaar 1547 was de keizer Heere van geheel Zuid Duitsland. Spoedig daarop gingen ook de Rijnstreken voor het Protestantisme verloren.

Toen echter werd het blaadje gekeerd.

Wat klinkt daar voor een gejuich en gejubel in de Saksische landen? Waarom stroomt het volk in zo grote hopen samen? Waartoe die donderende kanonschoten van de wallen? Vanwaar die geestdrift die als een lopend vuur stad op stad en dorp na dorp doordringt?

Daar komt hij, de met de rijksban beladene, die nog onlangs van zijn keurvorstendom beroofd was, maar die door zijn volk zo zeer wordt bemind, - thans, zo mogelijk, vuriger bemind dan ooit! Daar keert hij terug in zijn land, dat in handen was gevallen van de keizer, en de liefde van zijn volk is de triomfwagen waarop hij zijn intocht houdt, - is het zwaard, dat de binnengedrongen vijand verjaagt, en de banier waaronder hij niet alleen zijn eigen land weer inneemt, maar ook zelfs een groot gedeelte van het gebied van zijn verraderlijke neef verovert.

Keurvorst Johan Frederik, die de ondergang nabij scheen, bezit groter macht dan ooit te voren. De keizer siddert op zijn troon en de gedachte dat zijn onwaardige, schandelijke omkoping van hertog Maurits door geheel Duitsland bekend zal worden, beneemt hem voor een ogenblik alle moed.

Het scheen hem toe dat zijn zaak verloren was, en het scheelde niet veel of hij verloor ook de bezinning. Immers heette het al: "ook de Bohemers vallen de keurvorst bij," en was dit het geval, dan was voor de keizer alle kans verloren.

Tot zijn geluk echter, en tot het ongeluk van de keurvorst, bleven de Bohemers onbegrijpelijkerwijze geheel werkeloos, lieten zij zich alle voordelen weer ontnemen en verhinderden zij het keizerlijk leger niet om door hun land heen op Saksen los te trekken.

Met slechts 9000 man lag de keurvorst aan de Elbe, geheel onbezorgd en niets kwaads vermoedende, want de afgebrande brug over de Elbe hield hij voor een genoegzame beschutting.

Maar wat baten afgebrande bruggen, indien het verraad de vijand een plaats toont, waar men zonder brug de rivier kan oversteken? De naam van de molenaar Strauch is ten eeuwigen dage gebrandmerkt en met smaad overdekt. Uit wraak omdat enige soldaten uit het leger van de keurvorst zijn paarden uit zijn stal hadden gestolen, verried de laaghartige man zijn vorst en offerde de toekomst van diens geslacht aan zijn wraakzucht op.

Het is een stille, vreedzame zondagochtend, de 24^e april 1547. Met vrome aandacht zit de keurvorst in de kerk en luistert naar de prediking van het Evangelie. Plotseling

wordt een gedruis vernomen, dat steeds nader komt en alle aandacht verstoort. Wee, wee, dat is de vijand!

Alles rent in woeste wanorde door elkaar. Geen commando's worden gehoord, het is niet mogelijk enige orde in het leger te brengen. het is een wilde, ondoordachte vlucht, gericht naar de Lochauer heide. Wel gelukt het aan de donderende stem van de keurvorst, nog onder het vluchten enige rijen tot staan te brengen en tot dekking van de terugtocht de ruiterij te ordenen. Maar voor zulk een overmacht als waarmede thans de vijand nadert, is ook de dapperste niet bestand. Het keurvorstelijk leger wordt gedeeltelijk neergehouwen, gedeeltelijk verstrooid, en de keurvorst zelf, die zich heldhaftig verdedigt, krijgt met een Hongaarse sabel zulk een houw over zijn wang, dat bloedverlies hem alle verdere tegenstand onmogelijk maakt. Hij geeft zich gevangen, en vertwijfeling spreekt uit zijn doffe, starende ogen.

Daar weerklinkt van de hemel een donderslag en aller hart krimpt ineen op het horen van dit plotselinge en door het vroege jaargetijde dubbel zeldzame onweer. Over het gelaat van de keurvorst glijdt een flauwe glans van herleving en met trillende stem roept hij uit: "Ach ja, Gij trouwe, sterke God, U laat ons horen dat U nog leeft, U zult het alles wèl maken!"

Maar honend slepen de Hongaarse ruiters hem tot voor de keizer, die hem ontvangt met een blik waarin blijdschap, trots, toorn en spot om de voorrang strijden.

De keurvorst was de gevangene van de man, die gedreigd had het Evangelie met wortel en tak uit te roeien, en zijn keurvorstendom was voor hem en zijn geslacht onherroepelijk verloren.

In Wittenberg liep het volk in wilde verwarring door elkaar: "Ieder vlucht, die kan; - de keizer komt!" En al voordat hij kwam ging het gerucht hem voor, dat hij de stad van de aartsketter het volle gewicht van zijn toorn zou laten voelen; Wittenberg zou van de aardbodem worden weggeveegd, daar het niet waardig was door de zon beschenen te worden.

Wie wel het allermeest dacht te moeten vluchten, was de weduwe van de "aartsketter."

Ach, zij was nog nauwelijks tot rust gekomen in Wittenberg, want al eenmaal had zij met veel andere burgers moeten vluchten, toen in december van het afgelopen jaar hertog Maurits tot Wittenberg doordrong en de vesting belegerde.

Käthe had toen met de anderen een schuilplaats gevonden in Maagdenburg, totdat de keurvorst zijn stad had gered en de gevluchte burgers terugriep. Thans was het opnieuw zaak om te vluchten, en afscheid te nemen van de eigen woning, - en nu ongetwijfeld voor altijd, want wat bleef er na de gevangenneming van de keurvorst en die bedreiging van de keizer voor Wittenberg nog te hopen?

De vlucht had veel moeite en bezwaren in zich, want in de algemene nood dacht ieder slechts aan zichzelf en aan zijn eigen redding. Na veel vergeefs bidden en smeken had eindelijk een boer zich bereid getoond de weduwe en haar vier kinderen op zijn wagen te nemen.

Thans ging het in vliegende vaart over alles heen, zodat de op de kar zittenden horen en zien verging. Met woedende slagen daalde de zweep neer op de rug van de arme paarden, wie de adem bijna begaf en waaraan toch geen minuut rust werd gegund om eens uit te blazen. Het was alsof de vijand hen al op de hielen zat.

Vier volle uren was het zo gegaan en de avond begon al te vallen. De weg voerde thans over een heuvel, die tamelijk steil was en vol stenen lag. De paarden weigerden voort te gaan; al hun kracht was uitgeput. De voerman wilde hen door nieuwe zweepslagen tot voortgaan dwingen, maar thans deed het ene een korte, droevige kreet horen, en stortte levenloos op de grond, terwijl het bloed hem uit de mond liep.

De voerman was buiten zichzelf van boosheid en schold nu eens op het arme ongelukkige dier, dan weer op de keizer, en ten laatste op hen, die in de wagen zaten en die met hun gewicht de paarden te veel bezwaard hadden.

Catharina daalde met haar kinderen van de kar af en de voerman had niets daartegen.

Radeloos stonden de verlatenen nu onder de vrije hemel: achter hen een kist met alles wat zij nog hadden gedacht te redden, - vóór hen de donkere nacht. Wat nu te doen?

Rondom hen heerst slechts stilte, geen menselijk wezen is ergens te bespeuren.

Daarbij hangt de hemel vol zware wolken en al begint er wat vocht te vallen, het is dus een onmogelijkheid in de open lucht te overnachten.

De besluiteloosheid duurt niet lang. Catharina overlegt met haar zonen en deze helpen haar de kist openbreken. Thans laadt ieder op zoveel als hij dragen kan en in vertrouwen op God gaan zij verder. "Overal zijn wij in Gods hoede, Hij zal ons niet verlaten."

Rustig lopen zij voorwaarts en na een half uur toont een klein lichtje, dat zich in de verte opdoet, hun de weg naar een menselijk woning.

Weldra was een dorp bereikt en al de eerste deur waar zij aanklopten, opende zich en bood een vriendelijk welkom.

"Wat zie ik daar! Vrouwe Catharina!" riep een stem van de achtergrond, die door het kleine lampje slechts spaarzaam. was verlicht, de binnentredenden tegen.

"Meester Philippus!" klonk het even verwonderd uit de mond van Catharina en haar kinderen. En de verlaten weduwe had de man gevonden, die de trouwste vriend van haar geliefde gemaal was geweest: Philippus Melanchton.

Een soortgelijk ongeluk toch, had deze in ditzelfde dorp doen terecht komen: zijn voertuig onderweg in een sloot gevallen en gebroken.

De vriendelijke boeren, die thans van Melanchton hoorden, wie de vrouw en haar kinderen waren, wisten niet, wat zij doen zouden om hun liefde te betonen en brachten aan, wat keuken en kelder maar verschaffen konden tot verkwikking van de uitgeputte reizigers. Alsof dit nog niet genoeg was, spraken zij op allerlei wijze moed in, toen zij over de voortzetting van de reis zuchtten, en stonden hun zelfs voor die nacht hun eigen bedden af, terwijl zij zichzelf een legerstede bereidden in het hooi in de stal. De gasten wilden van zulk een offer in het eerst niets horen, maar zij moesten wel zwichten voor de vriendelijke drang van deze eenvoudige lieden.

De volgende morgen, nog voordat de zon was opgegaan, spande de boer zijn enige paard voor zijn wagen en bracht zijn beschermelingen gelukkig veilig en wel naar Maagdenburg.

"De burcht van onze Heere God," zei Melanchton, toen zij door de sombere, dikke vestingmuren stad binnenreden: "Zo heeft uw echtgenoot bij zijn leven de stad vaak genoemd. Wie zou dat gedacht hebben, dat ook wij haar nog eens zouden moeten opzoeken als toevluchtsoord van de vluchtelingen! God zij echter gedankt, dat er in deze benarde tijd zulk een burcht van de Heere God bestaat!"

Catharina vond in de stad een groot aantal kennissen uit Wittenberg, onder andere ook de professor in de theologie, George Major, een geliefde vriend van haar gestorven echtgenoot, aan wie zij zich nu te nauwer verbond, daar Melanchton door allerlei zorgen voor de vele andere vluchtelingen zich weinig aan haar kon laten gelegen liggen.

Ook hier in Maagdenburg nam de liefde de weduwe van Luther en haar kinderen met open armen op en bereidde om harentwil ook haar verzorger en begeleider een gastvrij

onderkomen. Eén van de raadsheren deed al wat hij kon, om te beletten dat zij zouden gevoelen hier bij vreemden te zijn, en niet in hun eigen huis. Met roerende vriendelijkheid boden zijn vrouw en hij de weduwe zijn eigen huis voor altijd tot woning aan, daar er toch plaats genoeg was voor hen allen. Wie toch wist of zij nog ooit naar Wittenberg terug zouden keren; en het was Catharina niet mogelijk het vriendelijke en zo hartelijk gemeende aanbod te weerstaan.

Nauwelijks echter had zij haar toestemming te kennen gegeven, of professor Major, terugkerend na een korte afwezigheid, bracht het schrikwekkend bericht mede, dat de keizer de stad Maagdenburg, wegens haar opnemen van de vluchtelingen, met de rijksban bedreigde.

Aller hart kromp ineen en zij, wie zoëven nog de grootste vreugde doortrilde, zonken terug in nog veel dieper treurigheid.

De gehele volgende nacht bracht Catharina door in slapeloosheid. Alles was duisternis binnen in haar: waarheen zich thans te wenden? Waar zou zij op Gods wijde aardbodem een plaatsje vinden, waar de weduwe van de Hervormer haar hoofd kon nederleggen?

De volgende morgen nog in de vroegte, begaf zij zich tot professor Major, die haar geheel verslagen ontving.

"Mijn lieve vriend," zei Catharina, hem de hand reikende: "ik ben deze nacht tot een besluit gekomen, tot de uitvoering waarvan ik uw hulp behoef. Het lijdt geen twijfel, dat wij niet in Maagdenburg kunnen blijven."

De professor viel haar in de rede. "Ja, het is God geklaagd," zei hij op bezorgde toon:

"wij moeten weg uit deze goede stad en van deze vriendelijke mensen. Maar waarheen zullen wij ons nu wenden?"

"Hoor maar eens," ging Catharina, voort: "In dit land, waar keizer Karel regeert, zullen wij toch nergens rust vinden! Zijn ban zal ons overal vervolgen, mij en mijn kinderen in 't bijzonder. mijn mening is dan ook, dat wij moeiten vluchten naar een plaats, waar zijn arm ons niet kan bereiken."

"Wat meent u?" vroeg de hoogleraar verwonderd.

"Het is een verre reis, die ik in de zin heb," vervolgde Catharina; "maar daardoor laat ik mij niet afschrikken, want de moeite zal rijkelijk beloond worden. Mijn verlangen strekt zich uit naar het noorden, waar, onder de regering van Koning Christiaan, aan alle belijders van het Evangelie een veilige woonplaats is bereid. Ik wens te vluchten tot de voorvechter van het Evangelisch geloof, die aan doctor Maarten steeds trouwe heeft gehouden, en die zich zeker ook wel zal ontfermen over zijn weduwe."

De professor had met steeds klimmende verwondering toegehoord en drukte nu vrouwe Catharina met ontroering de hand: "Ik keur uw verlangen volkomen goed, lieve vriendin, en ik wens u veel geluk op de reis."

Met een verlegen lachje zag Catharina de professor aan: "Een ding moet ik er nog bijvoegen, dat bevorderlijk is tot volvoering van mijn plan. Daar mij gebleken is hoe bezwaarlijk het is voor een vrouw zulk een verre reis alleen te maken, verzoek ik u dringend uw vriendschap te betonen door mij het offer te brengen mijn begeleider en beschermer te zijn."

Een ogenblik zag de professor nadenkend voor zich; toen zei hij op vastberaden toon:

"Welaan, het geschiede zoals u het wenst, vrouwe Catharina!"

De volgende morgen hield een klein voertuigje, met zeildoek bespannen, stil voor het huis van de raadsheer, en dit voerde de vluchtelingen weg uit de stad, die hun niet langer een schuilplaats kon verlenen.

Tot Brunswijk ging de tocht zonder hindernissen voort. Daar deed zich een kleine moeilijkheid op en dat wel in de vriendelijkheid en bewijzen van hoogachting van de leden van de Raad zelf, die, toen zij hoorden wie de doortrekkenden waren, Catharina wilden afraden haar reis voort te zetten. Men wilde haar troosten met de hoop op betere tijden, maar zij bleef standvastig volharden bij haar eenmaal genomen besluit, en drong haar metgezellen om verder te trekken.

Met een gehuurd voertuig werd de reis voortgezet. Van tijd tot tijd kwam men enige compagnieën soldaten tegen en de professor trok een bedenkelijk gezicht, toen hij de keizerlijke kleuren bemerkte. Ook Catharina werd het angstig om het hart en zij zette de koetsier aan tot spoed, opdat men toch althans het dorpje Gilhorn, dat in de verte zichtbaar werd, mocht bereiken.

Daarmee werd de zaak echter niet beter, want hoe dichter men het dorp naderde, hoe

Daarmee werd de zaak echter niet beter, want hoe dichter men het dorp naderde, hoe

In document CATHARINA VON BORA (pagina 149-156)