In zijn studeer- en werkkamertje dat op de stadsgracht uitzag, zat doctor Maarten aan zijn grote eikenhouten tafel en schreef met een haast, dat zijn pen kraste. In de grote verglaasde kachel van groene steen, waarvoor zich een half volgroeid bruin hondje welbehagelijk uitstrekte, knetterde een vrolijk vuurtje van pijnbomenhout. Tegenover de kachel hing, niet ver van de boekenplank, een kostbare klok in een lang en smal huisje van cederhout, een huwelijksgeschenk van de evangelische abt Frederik te Neurenberg, waarvan de slinger met plechtige ernst de seconden telde.
Niet ver van de schrijvende zat, in een eenvoudig zwart huisgewaad gehuld, het haar door een klein wit mutsje bedekt, Catharina aan haar spinnewiel. Zij was eveneens in haar arbeid verdiept, maar niet zó of zij kon van tijd tot tijd eens opkijken en met een liefdevolle blik haar echtgenoot gadeslaan.
Plotseling werd de stilte in het vertrek afgebroken door het vallen van een klosje uit Käthe's spinnewiel, dat met enig gedruis over de stenen vloer rolde zodat de doctor, uit zijn gedachten opgeschrikt, bijna ontsteld opsprong en om zich heen keek.
Catharina stond angstig van haar zitbankje, op. "Wees niet boos, lieve man!" zei zij smekend "Ik zal liever van hier gaan en u alleen laten, opdat ik u door mijn onvoorzichtigheid niet opnieuw store!"
Luther maakte een afwerende beweging. "Niet zó, mijn Käthe! Blijf gerust, bij mij! Ik heb het u immers al dikwijls gezegd, dat uw nabijheid mij geen stoornis is, maar veeleer een versterking en een verkwikking! Vroeger heb ik wel eens gemeend dat men als men ongehuwd bleef meer kon werken en tot stand brengen., wanneer men nimmer door een vrouw gestoord werd of door geen huiselijke zorgen werd lastig gevallen, maar thans weet ik beter. Evenals de molenaar door het klapperen van zijn molen niet wordt gestoord, maar hij integendeel uit zijn slaap wakker schrikt als de molen plotseling blijft stil staan, zo is het ook mij alsof mijn gedachten overvloediger en mijn pen gewilliger is wanneer u bij mij zit, en mijn kamer schijnt mij leeg en eenzaam als ik u niet in mijn nabijheid heb. Ach, hoe dank ik mijn God elke dag, dat Hij mij een lieve trouwe huisvrouw geschonken heeft. Wel hebben, zoals ook te verwachten is, mijn vijanden het op een schreeuwen gezet om mij zo veel zij kunnen te beschimpen, en ben ik hun door mijn huwelijk nog een erger ketter dan daarom dat ik de paus naar de kroon steek en de monniken in hun luie leven aantast, maar daaraan stoor ik mij niet meer, integendeel, ik gevoel mij van harte gelukkig en tevreden.
Want zie, indien mijn huwelijk het werk van God is, is het immers geen wonder dat de wereld er zich aan ergert? Zij ergert zich immers zelfs ook daaraan dat de Schepper Zijn vlees geeft tot heil en verzoening en spijze van de wereld! Indien de wereld aan mij geen aanstoot nam, zou ik wellicht aanstoot nemen aan haar en vrezen, dat wat ik deed niet uit God was. Daarom ook, al valt zij mij nog zo verwoed aan, ik ga mijn gang en voel mij steeds vrolijker en gelukkiger worden."
Dankbare blijdschap doortrilde Catharina's gemoed toen zij deze woorden hoorde.
"Ach, mijn lieve heer doctor!" sprak zij: "hoe bannen uw woorden alle zorg uit mijn hart! Zie, dat de lasteraars mijn eer aantasten is mij wel hard gevallen en dat heeft mij menige kostbare nacht de slaap geroofd; maar tienmaal meer trok ik het mij aan, dat u om mijnentwille zo veel meer haat en vijandschap te verdragen hebt. Nu u mij echter zegt dat al de laster van de wereld u niet deert en uw vreugde niet verstoort, ben ook ik getroost. Ach," ging zij na een poos voort: "indien onze vijanden maar ogen hadden om te zien, dan zouden zij wel ophouden met hun laster, zij zouden ons veeleer benijden om het stille verborgen geluk, dat ons in het huwelijk wordt geschonken!"
Luther legde zijn pen weg en trok zijn vrouw naar zich toe. "Ja, mijn lieve vrouwtje, je zegt wel: het huwelijk is een heiligdom met een altaar, waarop zonder ophouden de wierook geurt; alle zorgen van het leven moeten dan ook wel licht worden, daar de één de lasten van de ander draagt. Ik heb een vrome, trouwe huisvrouw, waarop mijn hart zich kan verlaten, aan wie ik al mijn hebben en houden, ja zelfs mijn lijf en leven kan vertrouwen; ik ben dus in haar bezit zo rijk als een keizer. En jij, Käthe, hebt een man, die de Heere vreest, die je van harte liefheeft en je hoger schat dan het koninkrijk Frankrijk of het rijk van Venetië; je bent dus een keizerin."
Catharina vleide haar van blijde trots blozend gelaat tegen haar man aan en vroeg na enige ogenblikken van stilte: "Wat bent u nu toch weer aan het schrijven?"
Luther nam een blad papier op en gaf het zijn vrouw in de hand. "Zie, deze regels zijn hamerslagen op een gekroond hoofd, Koning Hendrik van Engeland. Wees maar niet bang, Käthe, met die zal de "schurftige hond" of "helse wolf," gelijk hij doctor Maarten noemt, wel klaar komen: hem zal ik wel tot zwijgen brengen! Ik was bijna vergeten wat hij al in het jaar 1521 tegen mij had geschreven en op zulk een on-koninklijke aanval was dan ook wel het beste antwoord om hem geheel geen antwoord te verwaardigen, maar daar hij mij onlangs na melding van ons huwelijk opnieuw op de toon van een straatjongen begon te lasteren en te beschimpen, wil ik niet langer zwijgen, maar spreken en hem de mond stoppen. Wilt je iets horen van wat ik geschreven heb?"
Daar Catharina grote lust toonde de inhoud te vernemen, las hij haar de eerste twee bladzijden voor.
Meer dan eens viel zijn vrouw hem met tekenen van instemming in de rede. "Ach, heer doctor, hoezeer verblijd ik mij, dat u zich nu zo zachtmoedig uitdrukt! Zo hoor ik u graag en ik zou u wel willen smeken toch in het vervolg ook uw toorn aan banden te leggen, want waarlijk men wint zijn tegenstanders eerder door hen in kalmte en gematigdheid van hun ongelijk te overtuigen, dan door in drift rechts en links houwen en stoten uit te delen."
Lachend greep Luther haar hand. "Voor dat woord dank ik je, Käthe," sprak hij teer.
"Al is de eerste plicht van een vrouw nog een andere dan haar man in de uitoefening van zijn ambt en beroep te raden, daar haar gebied meer ligt in keuken en kelder, toch kan het de man nimmer schaden als zijn vrouw hem tot zachtmoedigheid vermaant en zij hem door haar eigen voorbeeld tot die deugd aanspoort. Ik moet het je openhartig bekennen, dat ik meer dan eens in felle toorn ben ontbrand en olie in het vuur heb geworpen, terwijl ik door gematigdheid en zachte woorden de gloed wellicht nog had kunnen beteugelen. Op dit punt moet je dus maar mijn tuchtmeester zijn en ik dank er God voor dat Hij mij ook hierin zulk een getrouwe hulpe aan mijn zijde heeft geschonken."1
Terwijl Luther zo sprak, werden in de gang voetstappen hoorbaar en weldra werd de deur geopend en trad Dorothea, de dienstmaagd, binnen met een papieren rol in de hand.
"Een vreemde man heeft mij dit gegeven, met de opdracht het de doctor te overhandigen," sprak zij, de daad bij het woord voegende.
Luther opende de rol en vond daarin twee geschriften van Leipzigse theologen, één in het Latijn aan hem zelf gericht van meester Joachim von der Heyden en één in het
1 De corrigerende invloed van Catharina op Luther word inderdaad weldra bespeurd; Erasmus, eerst zijn vriend en later één van zijn heftigste tegenstanders, liet zich na Luthers huwelijk uit: "Luther begint thans zachtmoediger te zijn en woedt niet meer zo heftig met zijn pen."
Duits, geadresseerd aan Käthe, van meester Johannes Hasenberg, genaamd Myricianus.
"Ha, zie!" lachte Luther; "nu wordt Käthe Luther al een beroemde vrouw, en gaat men haar geleerde geschriften wijden!"
En met kluchtige ernst overreikte hij haar het papier.
Maar het lachen verging hem weldra, toen hij het aan hem gerichte schrijven begon te lezen en ook Käthe werd beurtelings bleek en rood van aandoening toen zij de inhoud van de anderen brief ontcijferde. Zij was niet in staat hem ten einde toe te lezen, haar hart zwol van verontwaardiging, toen zij Maarten Luther, het voorwerp van haar verering en liefde een misdadige verleider, en een kind des duivels hoorde noemen en haar de raad werd gegeven zo spoedig mogelijk uit zijn verpestende nabijheid te ontvlieden en terug te keren tot de hemelse bruidegom, jegens Wie zij haar belofte van trouw had geschonden. Met smart en angst zochten haar blikken die van de doctor, op wiens voorhoofd een donkere wolk zich samenpakte, daar ook hij bij het doorlezen van de brief door een stroom van lasteringen en smaadredenen moest waden, maar zie, de wolk verdween weer langzamerhand, zijn aangezicht toonde weer de kalmte en rust van daareven en ten laatste wierp hij met een heldere lach de brief op de tafel. Daarop wendde hij zich tot Käthe met de vraag: "Wat heeft men u geschreven, mijn lieve vrouw? O, ik zie het u al aan, dat men u hetzelfde onthaal heeft opgedist als mij. Kom aan, laat ons dus maar de wandelstaf opnemen om de raad die ons gegeven is op te volgen en op staande voet in de schoot van de alleen zaligmakende kerk terugkeren."
Met een weemoedig lachje zag Käthe tot de doctor op: "Ach, kunt u nog schertsen en lachen? Mijn hart krimpt ineen onder zulke slagen."
"Niet alzo, lieve Käthe," sprak Luther: "Ik houd goede moed, want hoe erger onze vijanden te keer gaan, des te lieflijker schijnt mij het lot dat mij geschonken is, en al hun boosaardige aantijgingen werken slechts mee om mij de heiligheid van het huwelijk steeds hoger te doen stellen."
Op dit ogenblik trad Wolfgang binnen. "Heer doctor, buiten wacht nog de bode, die het pakje heeft gebracht, wilt u hem niet enig drinkgeld geven?"
Haastig greep Luther met Zijn hand in zijn zak, maar daar hij daarin tevergeefs naar een muntstuk tastte, begaf hij zich naar de kast in de muur en nam er twee gulden uit.
"Waarlijk, de man die mij zulk een dienst bewezen heeft, mag wel een hoog loon hebben. Roep hem maar eens hier!"
Weldra trad de bode binnen en Luther klopte hem vriendelijk op de schouder. "Goede man, ga in vrede en vertel aan hen, die u gezonden hebben hoe vrolijk de beide brieven ons hebben gestemd. u zelf, als bewerker van zoveel goeds, mag daarvoor wel een beloning hebben; hier, neem deze twee gulden, nevens de zegen van doctor Maarten en zijn vrouw Käthe."
De bode wist in zijn verlegenheid niet of Luther schertste dan wel in ernst sprak, en weigerde eerst de toegestoken gave aan te nemen, maar Luther drong hem op zijn onweerstaanbare wijze het geld op te steken en wenste hem goede reis. Daarop wendde hij zich tot Käthe, die nog steeds met zeer gemengde aandoeningen had te worstelen en drukte haar liefdevol aan zijn hart. "Zie, liefste vrouw, de gehele wereld en de duivel zelfs pogen u over te halen doctor Maarten te verlaten. Maar hoe meer zij daartoe hun best doen, des te steviger houd ik u vast, want hier is het plekje waar u behoort."
Met tranen in de ogen zocht Catharina rust in de armen van de grote man, maar het waren thans geen tranen van droefheid meer.
Het was Luther in het begin van zijn huwelijk wel zeer wonderlijk te moede. Dat hij uit zijn afmattende ambtelijke arbeid en te midden van ernstige en spannende gebeurtenissen, waarmee hij zich innerlijk bezig hield, zich plotseling in een geheel nieuwe leefwijze bevond — het had voor hem een eigenaardige bekoring. "In het eerste jaar van het huwelijk", zo laat hij zich eens horen, "heeft iemand vreemde gedachten. Wanneer hij aan tafel zit, dan denkt hij: vroeger was je alléén, maar nu ben je met zijn tweeën."
Maar hoe schoon zou zich, juist in de nieuwe verhoudingen, het diepe gemoedsleven van Luther ontwikkelen! Hij, die zich voor vorsten en machthebbers niet boog, was in de intieme huiselijke omgang meegaande als een kind. Hij, die de kerkelijke ban van de paus, en de wereldlijke ban van de keizer trotseerde, was binnen zijn vier muren de zachtmoedigste mens. Hij behoorde niet tot de groten van deze aarde, wier openbare daden men wel bewondert, maar met wie men beter niet de drempel van hun huis overschrijdt. Voor hem was zijn huis een plaats van vrede, waar hij zich te allen tijde thuis voelde. Er was niets gespannens, niets gemaakts in dit huwelijk. Geen verliefdheid, geen hartstocht bond de echtelieden aan elkaar. Maar de sterke band van een oprechte, liefdevolle hoogachting hield hen van de eerste tot de laatste dag verbonden. "Het grootste genadegeschenk van God is: een vrome, vriendelijke, godvrezende en huiselijke echtgenote te hebben, met wie ge in vrede leeft, aan wie ge alles wat ge bezit, ja uw lichaam en leven durft toe te vertrouwen."
Zulk een echtgenote is Käthe geweest. Was zij mooi? Erasmus" zegt spottend, dat Luther door haar schoonheid verblind was, en noemt haar "wondermooi." Ten onrechte. De portretten, die Cranach van haar heeft geschilderd, tonen een forse en gezonde vrouw, met een rood gezicht, sterk uitstekende wangbeenderen, een breed voorhoofd, een vastberaden mond, schrandere, heldere iets naar boven gespleten ogen.
Wat Luther in zijn Käthe waardeerde, was dus niet haar "schoonheid."
Tegenover Amsdorf uit hij zich eens als volgt: "Ik ben niet verliefd en ook niet hartstochtelijk, maar ik ben mijn vrouw van harte genegen."
God had hem in Käthe een vrouw toebedeeld, die liefderijk en met overgave, geduldig en dapper ook in de moeilijkste uren, met een ongeschokt vertrouwen op een alles besturende Voorzienigheid en een onvoorwaardelijke gehoorzaamheid aan de wil van God bezield was. Wanneer Luther eens zegt, "dat het aangenaamste leven een een-voudige huishouding is, en met een vrome, gewillige, gehoorzame vrouw in vrede en eenheid te leven, met weinig tevreden te zijn en God te danken", dan denkt hij aan Käthe.
En hij ziet in haar wonderlijk vervuld wat hij reeds in zijn "Preek over de huwelijksstaat" (1519) zegt: "Nu is er drieërlei liefde: valse, natuurlijke en echtelijke.
Valse liefde zoekt zichzelf, zoals men geld, goed, eer en vrouwen buiten het huwelijk liefheeft, tegen het gebod van God. Natuurlijke liefde is er tussen vader en kind, broers en zusters, vriend en zwager, en dergelijke. Maar de echtelijke liefde, dat is de bruidsliefde, gaat die alle te boven; zij brandt als een vuur en zoekt niet meer dan de huwelijksgenoot. Zij zegt: Ik wil niet het uwe, ik wil noch goud noch zilver, noch dit, noch dat, ik wil uzelf bezitten, ik wil alles of niets bezitten. Elke andere liefde zoekt iets anders dan wie zij liefheeft. Deze alleen wil de gezalfde zelf als zijn eigene en geheel bezitten."
Käthe zal het heel druk krijgen in haar huishouding. Na verloop van tijd heeft een hele menigte studenten en scholieren daar onderdak gevonden. Aan de leraren, die de leiding van zijn pension hadden, gaf Luther het recht om ook een aantal leerlingen in
huis op te nemen. Veit Dietrich, die nog meermalen genoemd zal worden, had er in het begin van de dertiger jaren niet minder dan zes bij Luther aan tafel, en van Mathesius horen wij uit het jaar 1540, dat hij met verschillende scholieren in het huis vertoefde.
Tot het gezin behoorden ook een aantal nichten en neven, meest verwanten van de zijde van Luther. Er worden er in de loop der jaren ongeveer een dozijn genoemd.
Hoewel ook de dochters van de in Mansfeld overleden zuster van Luther, Lena en Elsa Kaufmann, evenals de achternicht Anna Strausz, in de huishouding stevig moesten aanpakken, brachten toch de huwbare meisjes, in het bijzonder de eerste, ook veel onrust en zorg mee, en zo ook de neven.
HOOFDSTUK XI