1. Het jeghendeel vande blydschappe is droefheyd, wezende een verdrietighe verstoringhe des ghemoeds, doort hebben van wat quaads of doort ontberen van wat ghoeds. Of zy is een afkeerlycke hertsroeringhe, veroorzaackt uyt kennisse van datmen teghenwoordelyck eenigh quaad heeft of eenigh ghoed ontbeert.
2. Nu vintmen ghewaant ende oock gheweten quaad ende ghoed; 't een schynt, 't ander is quaad of ghoed. 'Tghene voor den mensche schynt magh wel, maar 'tgheen is magh gheenssins anders wezen dant schynt.
3. Opten schyn ziet de wane, opt wezen ziet het weten. Zo hebben huere werckinghen inden schyne loghen ende waarheyd beyde, maar int wezen niet de loghen, maar de waarheyd alleen. Want waarheyd heeft wezen ende schyn of schaduwe beyde, maar loghen derft wezen ende heeft niet dan schyn.
4. Daarom magh de loghen, ja zy moet, bedrieghen. Want zy 'twezen
20 huere voeten ... storten zie Jes. 59:7 en Jer. 14:10. - Vgl. W.W. I 180d
dat haar schyn belooft niet en magh gheven, maar waarheyd, niet anders schynende dan zy is ende altyd ghevende 'twezen van 'tghene zy schynt, en magh nemmermeer bedrieghen. Waan magh, maar weten en magh niet dolen.
5. Nopende nu 'tquade ende 'tghoede datter werd ghewaant of gheweten, uyt welcker hebben of derven alle droefheyd voortkomt, staat te mercken dat het ghemeyne volck daarinne meest doolt, by ghebreck van onderscheyd in dezen.
6.§§6-29Want alle dinghen zyn of middelbaar, of quaad, of ghoed. Alsmen dan 'tgheen middelbaar is houdt voor quaad of voor ghoed, 'twelck niet zo en is, wat magh uyt zodanighen verwerringhe van zo verscheyden dinghen in een, anders veroorzaken dan een zorghlycke dolinghe? Want hier neemtmen zonder oordeel ende onderscheyd blindeling het een voor 't ander. Wie magh in eenighe dingen zonder de zelve te onderscheyden oprechtelyck oordelen?
7. De middelbare dinghen, waar inne aldus werd ghedoolt, zyn zo in als buyten den lichame ende oock inden ziele. Inden lichame zyn ghezondheyd, sterckheyd, schoonheyd, lustigh ghevoel, 'twelck meest elck ghoede dinghen noemt; insghelycken zyn mede inden lichame zieckte, kranckheyd, leelyckheyd ende pynlycke smerte, 'twelck men meest quade dinghen zeyt te wezen.
8. Buyten den lichame zyn Ryckdom, macht, vermaartheyd ende eere, diemen ghoed waant, oock mede armoede, onvermoghen, verghetenheyd ende verachtinghe, die quaad worden ghewaant.
9. Maar inde ziele zyn vernufticheyd met vaste ghedenckenisse die angheboren, met gheleerdtheyd ende kunste die anghewent ende gheleerdt worden. Daar is mede het angheboren grof begryp ende onvaste ghedenckenisse, met die verzuymelycke ongheleerdheyd ende onkunsticheyd. D'eerste twe worden mede voor ghoed, maar de twe laatste voor quaad anghezien, doch alles teghen de waarheyd,
§§6-29 De indeeling van alle dingen in goede, slechte en middelbare, is van de Stoïcijnen
overgenomen (res bonae, malae, mediae) en vormt een van de grondslagen van Coornherts moraalphilosophie (‘want om de kennisse van dien hangt niet alleen 'tgeen wy segghen willen, maer al 't gheen dat gheschiet ofte ghedacht mach werden van alle menschen’.W.W. III 380a). In zijn geschriften komt deze indeeling herhaaldelijk ter sprake, zie b.v.W.W. I 340a, 344c, 463d; II 211d, 377v; III 79d, 369bvlg., 380r. Zie ook hierna, III 1. 13, 79; IV. 2. 22; V. 1. 44; VI. 5. 15.
alsmen zulx te recht inzien ende eyghentlyck daar van spreken wil.
10. Want niemand en magh met waarheyd zegghen heet te wezen, 'tgheen byden kouden mensche komende hem niet heeter maar wel kouder magh maken, zo het ys doet. Insghelyx noemtmens niet nader waarheyd koud, dat komende by een warm mensche hem niet en verkoelt, maar noch heeter dan voor maackt, ghelyck als het vier doet.
11. Alzo mede en magh niemand metter waarheyd ghoed zegghen te wezen, 'tgheen byden quaden komt ende hen niet beter, maar wel argher magh maken, ofte oock quaad, 'tghene byden ghoeden komende, hem niet quader of quaad, maar wel beter magh maken.
12. Zodanighe dinghen zyn den mensche alle die voorschrevene, zo in als buyten den lichame ende ghemoede bestaande. Ghemerckt hy die al t'samen ende elck der zelver door zyn mesbruyck quaad, of door zyn ghebruyck ghoed voor zich magh maken.
13. Want alzulcke zaken zyn zo de mensche is dieze heeft, te weten voor den quaden zulx mesbruykende quaad, ende voor den ghoeden dieze recht ghebruyckt ghoed.
14. Men weet immers wel dat alle menschen die ghezond, sterck, schoon ende weeldigh, oock dat alle die ryck, moghende ende edel, zo mede dat alle die vernuftigh, langdenckende, gheleerd ende kunstich zyn, niet altyd ghoed, maar daar teghen dickmaal d'alder booste luyden zyn.
15. Dat en mochte gheenssins zyn, by aldien de voorschreven ghoedghewaande dinghen inder waarheyd ghoed waren. Ghemerckt zy dan, niet anders dan alle vier heet maackt alle daart an ende in komt, oock alle menschen daar zy of eenighe der zelver by of inkomen, noodzakelyck oock zouden moeten ghoed maken.
16. Dit zelve blyckt alzo mede int jeghendeel van alle ende van elck der voors. quaad ghewaande dinghen. Anghezien niet alle ziecke, zwacke, niet alle arme ende verachte, oock niet alle domme ende ongheleerde menschen altyd quaad, maar den meesten tyd de alderbeste menschen zyn. 'Twelck oock gheenssins en mochte wezen, indien die voors. quaadghewaande dinghen inder waarheyd quaad waren. 17. Boven dien zietmen zulx ontwyfelyck waarachtigh te wezen, alsmen merckt op de ondervinding, de zekerste leermeesterinne der voors. dinghen. Want deze toont onlochbaarlyck dat dickmaal
vele der voorghemelde ghoedghewaande zaken vele luyden int verderven ende daar teghen vele vande voors. quaadghewaande dinghen veel menschen tot zalicheyd ghevoordert hebben ghehad.
18. Veler luyder schoonheyd is henluyden oorzake gheweest van onkuyscheyd, hoerderije, overspel, pocken, lazarije, schande ende verderf, daar over d'ander zyde die leelyckheyd van ghedaante henluyden in kuyscheyd, in ghezondheyd, in dueghden ende in eeren heeft bewaard.
19. Zo zyn mede niet weynigh luyden door die mesbruyckte Ryckdommen, lieflycke lusten ende moghentheyd in armoede, in smertelycke pynen ende in dienstbare slavernije ende vermits het mesbruyck van huere scherpzinnicheyd, lang
ghedencken, gheleerdheyd ende kunsten in verderflycke dolinghen, in verkeerdheyd ende int grontlyck verderven gheraackt.
20. Waar teghen vele menschen, wel ghebruykende haar pynlyck, arm ende veracht leven, oock ghetrouwelyck wandelende in huer dom, ongheleerd ende eenvuldigh verstand ende kort ghedencken, zeer rustelyck, lustelyck ende zalighlyck gheleeft hebben ende wel ghestorven zyn.
21.21Dit en waar gheen van beyden moghelyck, zo die voors. waanghoeden
ghoed ende die waan-quaden quaad waren inder waarheyd. Ten is dan niet alzo, want elck licht magh mercken dat die dinghen van zelfs noch ghoed noch quaad, maar middelbaar zyn: die daar ghoed zyn voor den ghebruyker ende quaad voor den mesbruycker, dat is die den ghoeden ghoed ende den quaden quaad zyn.
22. Zo en zynze dan oock voorwaar niet wys, die zich int hebben van zulcke quaadschynende (maar niet quaad zynde) of int ontberen vande voors.
ghoedschynende (maar niet ghoed zynde) dinghen, recht of zy wat quaads hadden ende wat ghoeds ontbeerden, bedroeven. Want dit is een ydele ende onnutte quelling des ghemoeds.
23. Maar te recht wys zynse al die daar inder waarheyd weten dat alzulcke, met vele meer andere dierghelycke dinghen, van zelfs noch ghoed noch quaad zyn, ende niemanden doort hebben of doort ontberen beter noch argher en moghen maken.
24. Vermagh 'tverkryghen ende 'thebben van vele gelds een
righ hert mild, een onkuysch hert kuysch, een hovaardigh herte ootmoedigh maken? Wie weet niet neen? Zo mede en magh 't ontberen van vele gheldes gheen mild hert ghierigh, gheen kuysch hert onkuysch, noch gheen ootmoedigh herte hovaardigh maken; zo ghaat het oock mette moghentheyd, eeldom ende alle d'andere voors. dinghen.
25. Alle zulx weten de vroede menschen, die leren alle zulcke dinghen te recht, dat is tot oeffeninghe der dueghden zo wel ghebruycken, dat zy int hebben van zodanighe by elck quaad ghewaande, oock int ontberen van zulcke by elck ghoed ghewaande dinghen, ghants ghelyckmoedigh in rusten konnen volherden.
26. Ist niet een kindsche onverstandigheyd, ja een schuldighe ende quellende zotheyd, dat bejaarde menschen zich opt onzeker bedroeven, als oft huer bedervenisse waar, om zaken die zy noch dickwils namaals bevinden hare
behoudenisse te zyn gheweest? Als zulx ghevalt, zo moeten zy immers oock huers ondanx zelf belyden (ja wie van ons allen niet?) dat zy huer zelve dan t'ontyd zottelyck ende te vergheefs met zulcken willighen ende schuldighen droefheyd ghequelt hebben.
27.27Ick heb een vriend ghehadt, die ghereedt legghende om met deerste ebbe na Spangien te zeylen, zich zelf zo groten wonde in zyn been hieuw, dat hy zich an Land moste doen zetten, zyn verhoopte ghewin moste ontberen ende zyn gheldeken int smertelyck ghenezen verteren. Hy was droevigh om 'thebben van deze zyne smerte ende schade, oock om 't ontberen van zyne verhoopte winninghe. Maar dat vergheefs ende te vroegh. Alzo hy den derden dagh daar na zich zelf om tzelve hertgrondelycken verblyde. Ghemerckt hy doe inder waarheyd vernam dat het schip daar inne hy was gheweest met alle het scheepsvolck, niemand uyt ghenomen, verzoncken was ende verdroncken.
28. Doe verstond hy blydelyck, hoe God doort middel van die smert, schade ende ontbeerde winning zyn lyf ende have hadde willen
27 vriend Gelle Glaasmaker van Staveren, ‘die van alle vrye consten sijn aendeel hadde, wiens gheselschappe van allen menschen begeert was, so om sijn abele kluchten ende Eerbare vrolijcheyt, als om sijn naecte onbeveynstheyt ende oprechtigheydt’. Zie hierna, VI. 4. 26; W.W. I 417a(ao1558); Paul Simons,Danziger Inventar (München-Lpz. 1913), N 376.
behouden. Zo blind zyn alle menschen int zien vanden uytghang der zaken. Van ghene uyterlycke dinghen magh iemand het eynde voor weten. Niemand magh zeker zyn of het eynde van zyn doen of laten in alle zulx schadelyck of nut zal wezen. Des niet te min houden wy niet op in zodanighe onzekere dinghen ons zekerlyck te bedroeven. Is dat niet openbare zotheyd?
29. Dus langhe ben ick ghebleven inde verklaringhe vande middelbare dinghen, welcke die zyn ende int bewys dat die van zelfs noch ghoed noch quaad en zyn ende daaromme oock hueren hebbers noch ontbeerders ghoed noch quaad en konnen maken. Maar dat zy zo worden als de ghene zyn dieze hebben of ontberen, dats ghoed of quaad voor henluyden.
30. Zo en ist niet metten dinghen, die uyt huer eyghen aard van zelf ghoed zyn of quaad. Want deze veranderen noodzakelyck den ghenen dieze stadelyck behouden, uyt quade luyden in ghoede menschen, of uyt ghoede menschen in quade luyden.
31. Van deze beyde moet nu mede wat ghezeyt zyn, doch minder dan ick gheschreven hebbe vande middelbare dinghen; ghemerckt zulx wel verstaan zynde, by na alleen ghenoegh zouden schynen om den aard ende d'onderscheyd van deze twe oock te verklaren.
32. Van zelf ende uyt eyghender aard is altyd quaad de zonde. Want zy is zelf ongherechticheyd ende haar vrucht is de dood des ghoeden levens. Deze beyde zyn altyd allen menschen quaad, want alle menschen daar in zy zyn, altyd daar door oock quaad worden.
33.33Men moet immers bekennen dat het schuldigh ontberen van ghoedheyd
altyd allen menschen quaad is. God zelf is gherechtichheyd ende ghoedheyd. D'ongherechtigheyd scheyd den mensche van de gherechtigheyd, dats vande ghoedheyd, die God zelf is. Alle zonde is ongherechtigheyd. Zo scheyd dan alle zonde den mensch vande ghoedheyd; niemand doet zonde dan by zyn zelfs schulde. Zo maackt dan alle zonde dat de zondaar de ghoedheyd schuldelyck ontbeert. De zonde maackt dan oock allen zondaar quaad. Zo is dan oock alle zonde zelf quaad.
34. Waarmen 'tlicht ontbeert, waarmen 'tghezicht ontbeert ende waarmen ghezondheyd ontbeert, daar moetmen noodlyck hebben
duysternisse, blindheyd ende zieckte. Wat maghmen dan oock anders hebben dan quaadheyd ende de dood der zielen, daarmen Gode, die zelfs de ghoedheyd ende der zielen leven is, derft ende ontbeert?
35. Zulcke rechtschuldighe quaadheyd brengt dan oock noodzakelyck de verdrietighe droefheyd inden ghemoede. Want ghelyck als God zelf alleen is die warachtighe ghoedheyd, zo is hy mede alleen die oprechte blydschappe. Wie dan ghoedheyd door zyn zondighen ontbeert, die ontbeert oock Gode zelf. Want men magh God zo luttel hebben zonder zyne ghoedheyd, als de zonne zonder haar lichte.
36. Zo maghmen mede God niet hebben zonder zyne godlycke blydschappe, diemen mede gheenssins van God en magh scheyden. Men magh dan oock gheen ware blydschap hebben, zonder God zelf te hebben. De zonde scheydt den mensche van Gode ende mitsdien van zyn ware blydschappe. Zo en heeft dan oock de zondaar door zyn schulde gheen ware blydschap. Wat magh hy dan anders hebben dan ware droefheyd, wroeghen ende onghenoeghen?
37. Want elck houd gheduyrighe blydschappe, ghenoeghen ende een rustighe conscientie ofte gheweten voor ghoed. Het is oock ghoed inder waarheyd. Nu begheert elck 'tgheen hy voor ghoed houdt. Zo werd dan zulx van yghelyck begheert.
38. Maar alle blyvende zondaren ontberen stadelyck zulcke ghoede blydschap, ghenoeghen ende ruste. Nu is het ontberen van 'tghoede datmen begheert, noodzakelycke oorzake van droefheyd. Zo moetmen dan oock belyden dat alle zondaar droefheyd moet hebben in zynen gronde, hy schyne dan oock uytwendelyck zo blyde ende ghenoechlyck als hy wil.
39. Magh oock iemand recht blyde zyn, diens schuldighe conscientie stadelycken wroeght? Magh oock iemand ghenoeghen int ontberen van 'tbegheerde goed? Of magh iemand mids onder het truerighe wroeghen ende int verdrietighe
onghenoeghen zonder droefheyd wezen? Wie magh dat doch gheloven? 40.4040De knaghende worm en sterft niet inden ghenen die de zonde niet en sterven*. Zy is int zondighe herte als de matte inde klederen, als etter int ghebeente ende als d'onrust inden uurwercke. Zo
ver-40 knaghende worm vgl. Erasmus, Paraphrasis in Ev. Marci 9:44 (Opp. VII 231): vermis arrodens penitentia miserorum conscientiam.
oorzaackt mede de zonde int quade herte noodzakelyck niet dan droefheyd. 41. Wat doet de droefheyd inden zondaren? Zy rooft den zoeten slape, zy verdort het stercke ghebeente ende zy brengt pynlycke zieckte ende den ghevreesden dood inder zondaren lichamen, ja zy dood oock de ziele zelf.
42.§42De droefheyd omringt den ghemoede met jammeren, zy benaut het met
bedrucktheyden, zy verdruckt het met zwarigheden ende doet den menschen in teeringhe verdwynen.
43. Ende ghelyck de lust minnelyck anlockt tot zonden, zo schrickt deze droefheyd hatelyck af vande dueghde; zy maackt traghe, verdrietigh ende vertwyfelt. Die met alle zulcke quaden doorghaans werd ghequelt, magh hy immermeer eenighe byblyvende blydschappe hebben? Immers moet hy niet doorghaans noodzakelyck droevigh wezen?
44. Dit en is waarlyck van zelfs gheen ghoede droefheyd. Zo en ist mede niet als wy noch droeven om 'thebben van 'tghene dat ons ten ghoeden zoude dienen. Zulx is deze straffe onzer zonden. Die straffe is rechtvaardigh. Deze ghoede straffe acht elck verkeerdelyck oordelende voor quaad, ende daar teghen d'oorzake vande straf, te weten de zonde, voor ghoed.
45. Zo zyn wy meest droevigh om 'thebben van 'tghene ons, zo wyt willigh annamen, ghoed zoude wezen; maar wie is recht droevigh om zyn zonde, die van zelf quaad is en hem gheenssins ghoed en magh wezen? Elck bidt God dat hy de gheneeslycke ende rechtvaardighe straf van hem wil nemen, maar weynigh vindmer die zo hertelycken Gode bidden dat hy die quade ende verderflycke zonde van hem wil nemen.
46. Magh dan het droeven om 'thebben vande heylzame straffinghe oock ghoede droefheyd wezen? Hoe kant ghoed zyn, dat wy ons bedroeven om 'thebben van 'tghene (namen wyt recht an) ons van quaadheyd reynighen zoude? Dat ons zoude moghen dienen om ghoed te worden?
§42 Vgl. Cic.Tusc. Disp. III 27; aegritudo (habet) maiora quaedam, tabem, cruciatum,
adflictationem, foeditatem; lacerat, exest animum, planeque conficit. Zie ook Foxius,o.c., p. 181.
47.47Hier toe voorneemlyck heeft de wyze ende liefhebbende God der dinghen natuur zulx gheschickt, dat alle zonde huer eyghen straf met brenghen ende huer zelfs buedel zouden wezen, te weten op dat wy de pynlycke straffe vrezen, de zonde vlieden ende ons ter dueghden keren zouden.
48.48Deze droefheyd dan heeft God als stekelycke doornen doen planten voor
alle onze onweghen, op dat wy die vermyden ende inden rechten weghe volharden zouden t'onzer zalicheyd. Zy is een noodvolghelycke staartjoffer vande zonde. Niet anders dan de zonde oock is een doodlycke vruchte vande vluchtighe quade luste, wanneer die werd volbracht. Hierom is te recht ghezeyt dat droefheyd het eynde is vande vrueghde.
49.49O, hoe wys is de mensche ende zaligh, die, staande inde bekoringhe vande zoetschynighe (maar te recht venynighe) luste, haar niet van voren, maar van achteren anschouwet. Want hy vint zo doende aldaar zo vele ende langduyrighe ende ware pynlickheyden, dat hem de snode ende korte luste den wille niet en zal vermoghen te stelen.
50. Ick zie zommighe voor wenden voor een natuurlycke ende noodlycke oorzake van droefheyd eenighe vande voors. middelbare dinghen, als onder anderen het verlies van een lief kind, oock mede het hebben van lichamelycke pyne, die ick gheenszins en magh toestemmen.
51. Ghemerckt, zo vele het lieve kind betreft, de droefheyd desselfs dood haar oorsprong neemt niet uyt het ontberen van zulck kind, maar uyt de wane dat zulck ontberen den moeder quaad zy. Nu magh de wane zulx veranderen, dat zy kan meynen dat des kinds leven haar quaad zy. Twelck alzo vallende, zoude de zelve moeder niet droevigh moghen, maar blyde moeten wezen doort sterven ende ontberen vant zelve kind.
52. Dit hebbe ick an een moeder ghezien. Die hadde een schoon,
47 alle zonde ... zouden wezen vgl. Franck, Paradoxa, N 277: Die Sünd ist ihr selbst Sünd und Buss, wie die Tugend ihr selbst Lohn und Kron. - Over het Stoïcijnsche gezegde: Virtus ipsa pretium sui, zie Otto,Sprichwörter der Römer, N 1908.
48 doornen ... onweghen vgl. Hos. 2:5 en Spr. 22:5.
lief zoonken. Dat hoopte zy den stock haars ouderdoms te zullen wezen. Het kind werdt zieck. De moeder, uyt vrezen vande ghehoopte troost te verliezen (die zy ghoed waande voor haar), bedreef jammerlyck mesbaar.
53. Het knechtken werdt daar na ghezond, een diefken ende int heymelyck om zyn dieveryen ghegheesselt. Doe veranderde de voorghaande hope van troost ende lief, in een vreeze van jammer ende leed an 'tzoonken te zullen zien. Want zy haar niet anders en liet voorstaan dan dat hy om zyn anwassende dieveryen noch schandelyck an een ghalghe zoude ghehanghen worden.
54. Dit hield zy voor een schrickelyck quaad. De knecht werdt andermalen zieck ende sterf. Den moeder en zaghmen om zyn zieckte noyt trueren ende verblyde haar dat hem God op zyn bedde thuys ghehaalt hadde. Zo verdreef d'eene wane d'ander. Dit mocht niet zyn, zo het sterven van een kind altyd natuurlyck ende noodlyck moste bedroeven.
55. Dat ick mede de pyne niet en magh ghelooven te wezen noodzakelyke oorzake van droefheyd, verbieden my deze met vele meer andere dezer ghelycke redenen. 56. Zal eenigh ding eens anders dings oorzake wezen, zo moet dat oorzakende ding wat anders zyn dan het veroorzaackte ding. Want gheen ding anders dan alder dinghen ding, ick meyn alder dinghen schepper, en magh oorzake wezen van zich zelve.
57.§§57-63Zo nu pyne oorzake zal wezen vande droefheyd, zo moet droefheyd wat