1. Maar eer ick kome tot der zelver zaken beschryvinghe, is nodich te onderzoecken of die voors. hertstochten, of eenighe der zelver, eenighen menschen zyn
angheboren, dan of zy by den ghenen daar inne zy zyn, vrywillgh worden verkoren. Zo dat niet de hertstochten zelve, maar de moghelickheyd om die te hebben den menschen angheboren worden.
§20. Vgl. Cic.Tusc. Disp. III 25: ... aegritudo est opinio magni mali praesentis; III 61: ... est enim nulla alia (sc. causa aegritudinis) nisi opinio et iudicium magni praesentis atque urgentis mali. De tweede helft van Coornherts definitie komt bij Cicero niet voor. - In deLieffelijcke tsamenspreeckinge van de droefheydt, gehouden tusschen Johan. Basius ende D.V. Coornhert (omstr. 1568) omschrijft Coornhert de droefheid als ‘een verstorenisse des ghemoets, overmidts seeckere wetenschap dat men yet goedts ontbreeckt ofte yet quaedts heeft’, waarop Basius opmerkt: ‘Ghy en hebt niet al te vergheefs Ciceronem ghelesen, dat hoor ick wel’ (W.W. III 379c).
2.§2Die daar houden dat zy den menschen angheboren werden, bouwen zulcke hare meyninghe op henluyder ondervinden, zegghende datmen twerck boven 'twoord ende 'tverzoecken boven 'tvermoeden schuldigh is te gheloven.
3. Wy bevinden in ons zelven (zegghen zy), dat in alle menschen, niemand uytghenomen, zyn ende al 'tleven door blyven, eenighe angheboren ghebreken, daar toe zy van naturen nootlyck zyn gheneghen. Zo zyn zommighe gheneyght tot vraticheyd, andere tot dronckenheyd, eenighe tot hoerderije, vele tot toornigheyd ende elck tot alreleye ghebreken ende zonden, alle voortkomende uyt de
angheboorne hertstochten.
4. Nu bevint het zich mede (zegghen sy voorts), datter altyd eenighe menschen zyn gheweest ende noch zyn, die waarlyck dueghdlyck waren ende zyn. Zodanighe haten altyd het quaad vyandelyck. Die poghen dan met ghantschen vlyte ende machte om 'tquade gantselyck uyt henluyden te verdryven.
5. Nu en is (zegghense) zulx noyt in iemande volkomelyck gheschiet. Daar by dan oock vastelycken blyckt dat de voors. quade gheneghenheyden allen menschen van naturen zyn angheboren. Ghemerckt zy niet min onverdryflyck zyn uyten mensche voor des Lichaams dood, dan het aessemen uyten levendigh blyvende mensche, of dan de hetten uyten viere, zo langhe het vier is.
6. Want dit aessemen ende deze hetten zyn den menschen angheboren ende den viere uyter naturen ingheplant. Daarom ist oock dat
§2 vlg. Coornherts betoog is gericht tegen Th. Beza, die in 1563 in zijnResponsio ad defensiones et reprehensiones Seb. Castellionis het perfectisme bestreden heeft, o.a. ook met het argument, dat hij zelf nog niet in staat is Gods geboden volkomen te onderhouden: Et quid attinet alios commemorare? Me quidem miserrimum flens et gemens agnosco per quindecim annorum spatium, quum aliis, per Dei misericordiam, iustitiae viam commonstrem, nondum vere sobrium, nondum ut oportuit liberalem, nondum ut veritas iubet, veracem factum; sed in luto haerentem, et vix oculos attolentem vix uno passu a carceribus ad metam progressum (Th. BezaeTractationum Theologicarum vol. I, 1582, pp. 490, 491). Zie W.W. II 350d vlg. -Ook de Delftsche predikanten schreven in 1580 ter weerlegging van Coornherts denkbeelden omtrent de erfzonde: ‘Ghelijck nu d'experientie die wy van anderen hebben, klaarlijc leert, dat die menschen een verdorven aert ende natuere hebben ..., also leert dat in sonderheyt d'experientie ende bevindinge die een yeghelijcken aen hem selve heeft’ (W.W. II 470dvlg.).
deze beyde onverdryflyck zyn, te weten het aessemen uyten mensche ende de betten uyten viere, zo langhe de menschen menschen ende 'tvier vier zyn ende blyven: Alzo mede ende niet anders zegghen zyt te zyn met der menschen hertstochten ende gheneghentheyden ten quaden.
7. Maar die daar houden dat niet de hertstochten zelve, maar wel de
moghelickheyd om die te kryghen, den menschen natuurlyck werd angheboren, zegghen teghen tghene vooren byden anderen werd ghezeyt alzo:
8. Wy en moghen met gheen redene ghelove gheven zulck voorghewendt ondervinden. Want daar zy eerst zegghen, wy bevinden in ons zelve dat in ons zyn ende blyven al 'tleven duer, eenighe angheboren ghebreken ende quade
gheneghentheyden, daar uyt blyckt dat zy ons ende allen menschen zyn angheboren, willen wy wel gheloven dat zulcke ghebreken ende quade gheneghentheyden in henluyden zyn, maar dit door henluyder eyghen annemen, ende oock dat zy altyd in henluyden blyven, ende dit door dien zyze niet met ernst en poghen te verdryven. Twelck henluyden onmoghelyck is om te bestaan, want niemand magh met ernst bestaan te doen tgheen hy onmoghelyck ghelooft te zyn om te doen. Nu blyckt uyt henluyder eyghen zegghen dat zy tverdryven vande quade gheneghentheyden onmoghelyck te zyn gheloven. Ist dan vreemt datse stadelyck in henluyden blyven?
9. Ten anderen en moghen wy zulcke henluyder voorghewende ondervindinghen, als of die alghemeen waren, gheenssins gheloven, maar moeten die voor verziert, ghewaant ende onwaarachtigh houden, ghemerckt wy na andachtigh ende
bescheyden opmercken in ons zelve ondervinden, dat de quade gheneghentheyden ons niet en zyn angheboren, maar door ons eyghen onverstand in ons veroorzaackt ende door langhe ghewoonte zo versterckt, dat zy schynen (maar niet en zyn) gheworden te wezen een tweede nature.
10.10Immers wy bevinden inder daad in ons zelve, dat vele vande zelve gheneghentheyden ten quaden, als tot hoerderije, tot gulzicheyd, tot ghiericheyd ende anders zo volkomentlyck uyt ons zyn verjaaght, dat wy tzelve nemmermeer in ons en ghevoelen, maar wel het rechte jeghendeel, die in der anderen plaatse zyn ghekomen, zulx dat wy, die te voren gheneghen waren tot de voors. zonden, nu een grouwel
ende afkeer daar van in ons ghevoelen; immers dat wy nu gheneghen zyn tot kuyscheyd, tot nuchterheyd, tot mildheyd ende anders.
11. Nadien wy dan mede zo wel menschen zyn als die anderen, ende nadien wy inder waarheyd bevinden dat zulcke gheneghentheyden ten quaden gantselyck wt ons zyn gheruymt ende van ons afghescheyden, ende wy daar beneven met henluyden voor waarachtigh houden dat alle tghene den mensche angheboren is, ghelyck het aessemen, of 'tvier zyn hetten, van den mensche ende van 'tvier niet en magh afghescheyden worden, zo langhe de mensche ende 'tvier mensche ende vier blyven; zo moeten wy vermids deze ondervindtlycke waarheyd in ons niet alleen gheloven, maar oock weten dat de voors. hare meyninghe onrecht, ende dat ons ghevoelen in dezen recht zy ende waarachtigh.
12. Alzo en moghen deze oock niet eens anders praat ende waan boven huer daad ende weten gheloven. Daar d'andere nu zegghen datter altyd eenighe menschen zyn gheweest, die 'tquade waarlyck ghehaat ende dat opt vlytighste vyandlijck bestreden, maar noyt uyt huer verdreven zouden hebben ghehadt, is mede een onzekere bewyzinghe.
13. Want hoe ist dezen luyden moghelyck te weten wat (nopende deze zaken) van allen ouden tyden, in allen anderen menschen, tot allen plaatsen gheschiet is of niet? Dit weet alleen d'alwetende God, maar gheen mensch op aarden en magh zulx weten, ja oock zich niet te weten vermeten, zonder zich zelf een God te maken. 14. Maar willen zyluyden zich zelf meynen met die dueghdlycke menschen, die zy zeggen zulcke uytdryvinghe vlytelyck bestaan, maar niet volbracht te hebben, zo zullen zy dat bewys op deze wyze moeten voort stellen.
15. Zy zullen moeten zegghen: wy weten dat wy zyn de alderdueghd-lyckste menschen, die 'tquade vyandlyxt haten ende vlytighst ghepooght hebben uyt ons ghantselyck te verdryven, die oyt op aarden gheweest zyn, die nu zyn ende die noch zullen moghen komen. Nochtans en hebben wy die quade gheneghentheyden uyt ons niet gantselyck moghen verdryven, niet jeghenstaande wy nu al oud van Jaren ende oud inden verstande zyn. Dus en vermagh gheen mensche op aarden de quade gheneghentheyden gantselyck uyt zich te verdryven.
16. Zo die andere ons zulcken bewysreden voorwerpen willen, wy zullen 'tzelve voor ghoed ende van waarden, maar den ghenen die zulx zegghen, vol vermetele hovaardije moeten houden te wezen. Maar wat verzekertheyd moghen zy ons voortbrenghen om ons te doen gheloven, dat de herten ende den staat van alle menschen op aarden henluyden zo puntelycken bekent is? Is zulx hen niet bekent, hoe moghen zy weten (zwyghe wy gheloven), dat zy die alderdueghdlyckste menschen op aarden zyn? Moghen zy zelf dit niet weten, hoe magh 'tbewys, op zulcke hovaardighe ende blinde stutten stuenende, vast ende gheloofwaardigh wezen?
17. Zoude zulck onbescheyden bewys van iemands ghewaant ondervinden by yeghelyck gheloof moeten hebben, wat zoude dit anders zyn dan of een zwack mensche, om te bewyzen dat gheen mensch ter wereld hondert ponden ghewichts vander aarden en magh opheffen, sprake alzo: Ick en maght niet opheffen; daar by blijckt dat het gheen mensch op aarden en vermagh. Is dat al een vaste bewysreden? 18. Voorts zegghen de laatste noch alzo. Laat ons eens nemen, na der anderen zegghen, dat yemanden tghebreck, de gheneghentheyd ende tquade van
dronckenheyd of van vraticheyd of van hoerderije, toornicheyd of andere zonden zo zy angheboren, als den blinden zyn blindheyd of den kruepelen zyn manckheyd is angheboren,
19. Zulx dat de ghene die 'tghebreck van dronckenheyd, van vraticheyt, van hoerderije, etc. angheboren zy, zo noodzakelyck moet droncken drincken, ghulzich eten of hoereren, als de blinde moet dolen ende de Kruepele hincken. Zalt zulcken Dronckerd, Vrate of Hoereerder meer moghelyck zyn om zich derhalven te schamen of daar over te beschuldighen, dan de blinde of kruepele zich magh schamen of beschuldighen van zyn dolen of hincken?
20. Nadien dan (zegghen deze) zodanighe luyden gheen ander bewys hier toe voort en brenghen dan henluyder ondervinden, twelck niet min onzeker en is dan d'onzekerheyd zelve, ende daar beneven dat zulck huerluyder ghevoelen streckende is tot oneere Godes, als of die den menschen strafte om 'tquade dat zy uyt naturen onvermydelyck moeten doen (zo huer meyninghe recht ware), ende tot arghernisse der menschen om de zelve doort niet bestaan van het
quade te verdryven (dat zy onmoghelyck om doen wanen), int quade te doen blyven, ja totter dood toe daar inne hartneckelyck te verstyven,
21. Zo houden deze dat den menschen gheen zonde noch quade gheneghentheyden, onvermydelyck tot quaad doen noodzakende, en zyn angheboren, zo int jeghendeel niemanden ter wereld de dueghde of zodanighe goede gheneghentheyden, onvermydelyck tot wel doen noodzakende, en zyn angheboren. Maar dat over weder-zyden zo wel de moghelyckheyd vande voors. quade, als vande ghoede hertstochten den menschen werden angheboren, maar gheenssins de hertstochten zelve.