1. Int naastvoorghaande Boeck ghesproken hebbende vande middelen daar door men komt totte dueghde, ist nu eens tyd om van haar zelve oock zo vele te zegghen, als de mate van dezen wercke zal moghen ghedoghen. Alzo kome ick nu vande ghereedschappen van Wellevens kunste tot de kunste zelve, bestaande oock in de dueghde zelf.
2.§2Deze is de rechte wegh tot het uyterste eynde van alle begheerlycke dinghen. Dit eynde wanen vele luyden onwyselyck wat anders te zyn, te weten eenighe: ryckdommen, zommighe: wellust, anderen: moghentheyd, eere of vermaartheyd.
3. Maar alle wyze menschen, anmerckende dat alle dinghen, ende daar onder oock deze voorghemelde dinghen, hueren oorsprong hebben uyten eenighen oorsprong ende schepper aller dinghen, te weten uyt Gode, houden met groot recht God den schepper zelve beter dan alle zyne schepselen ende uytvlietende deelkens of glanskens zynre ghoedheyd.
4.§4Alzo zegghen deze vroede menschen dat God zelve het uyterste
§2 Vgl. Boeth.Phil. cons. III 2 p. 47sq.: ... alii summum bonum esse nihilo indigere credentes, ut divitiis affluant, elaborant, alii vero, bonum, quod sit dignissimum, veneratione iudicantes adeptis honoribus reverendi civibus suis esse nituntur. Sunt qui summum bonum in summa potentia esse constituant: hi vel regnare ipsi volunt, vel regnantibus adhaerere conantur. At quibus optimum quiddam claritas videtur, hi vel belli vel pacis artibus gloriosum nomen propagare festinant. Plurimi vero boni fructum gaudio laetitiaque metiuntur: hi felicissimum putant voluptate diffluere..
§4 Vgl. Boeth.Phil. cons. III 10 p. 65: Deum, rerum omnium principem, bonum esse communis humanorum conceptio probat animorum; nam cum nihil deo melius excogitari queat, id, quo melius nihil est, bonum esse quis dubitet? Ita vero bonum esse deum ratio demonstrat, ut perfectum quoque in eo bonum esse convincat.
eynde is van alle datmen ghoeds magh begheren. Zo is dan God als het eenighe ware ende volkomen ghoed alleenlyck om zyn zelfs ghoedheyds wille ende nemmermeer om iet anders wille (ghemerckt daar niet beters en magh zyn) te begheren. Want daar en is niet dat hy meer magh begheren die God zelven heeft.
5.5Tot Gode, die vande wegh het eynde is, komtmen alleenlyck doort hantteren vande dueghde, die d'eenighe wegh is tot Gode waart; deze wegh is van eyghender aard licht ende lustigh om te bewanderen. Maar de ghewoonheyd der zonden inden zondaren doetse henluyden zwaar schynen ende verdrietigh.
6.6De dueghde en is gheen erfgoed, zo datmense vanden ouderen magh an-erven. Want vele ouderen winnen quade kinderen. Dus werdt de dueghde niemanden angheboren vande ouders, maar allen menschen angheboden van Gode ende byden menschen vrywilligh verkoren ende anghenomen.
7.7Maar de moghelyckheyd om dueghdlyck te worden is allen redelycken
menschen angheboren. Doch ghelyck als een zeer vernuftigh mensche vermids zyn angheboren vernuft niet en wordt gheprezen voor dueghdlyck, ende alle vernuftighe menschen niet altyd dueghdlyck en zyn, alzo en wordt oock een dom verstand om zyn dom verstand niet voor quaad of zondigh ghelastert, ghemerckt zy niet alle zondigh of ondueghdlyck en zyn die niet scherpzinnigh en zyn van naturen.
8.§8Voorwaar, zo de dueghde den mensche angheboren is, zo en mochte niemand, vande jonckheyd op, eenigh quaad of zonde
5 deze wegh ... te bewanderen vgl. Sen. de ira II. 13. 1: Nec ... arduum in virtutes et asperum iter est: plano adeuntur.
6 werdt de dueghde niemanden angheboren.
7 de moghelyckheyd ... angheboren vgl. Aristot. Eth. Nicom. II. 1. 2sq.: Ex quo etiam perspicuum est, nullam virtutem moralem insitam nobis esse a natura. ... Ergo neque natura, neque praeter naturam in nobis exsistunt virtutes; sed insunt ut sic affectis, ut ad eas suscipiendas apti simus natura, perficiamur autem perpoliamurque more et consuetudine.
§8 Vgl. Aristot.Eth. Nicom. II. 1. 2: Nihil enim eorum quae natura constant, assuefaciendo potest affici aliter, quam est a natura comparatum: ut lapis, qui deorsum fertur natura, nulla ratione assuefieri possit, ut sursum moveatur, ne si decies millies quidem aliquis eum sursum iacens assuefacere conetur; neque ignis unquam deorsum feratur; neque quicquam aliud eorum quae aliter a natura comparata sunt, aliter assuefieri possit.
anwennen. Want wat angheboren is en magh niet altoos teghen zyn nature
anwennen. Men werpe hondert duyzent maal an malkanderen een steen inde lucht opwaarts, zy en zal nemmermeer ghewone worden van zelfs opwaarts (als des viers vlammen) te styghen, zo weynigh als men met onderdrucken den vlammen magh wennen neerwaarts te zincken.
9.§9Nu zynder verscheyden dueghden. Daarom wil ick hier eerst spreken vande
dueghden int alghemeen ende daar na van elck der zelver op zich zelf alleen. Datter dueghde is, blyckt inde dueghdlycke daden vande dueghdzame menschen. Zo behoeft dat gheen bewys. Dus wil ick haar met haren aard, eyghenschap, oorsprong, vruchten, werck ende ghedaante int korte beschryven.
10.§§10, 1110De verstandighste vande ouden zeyt de dueghde te zyn een ghelyckenisse Godes, oock d'alderbeste ghedaante der redelycker menschen, wezende uyt eyghender aard pryslyck. Item oock een stadighe vluchte vant quade ten ghoeden. Hier mede stemt oock over een Horatius, zegghende:
Tis dueghd te vlieden 'tzondigh begheren, En d'eerste wysheyd zotheyd t'ontberen.
11. Andere wyze mannen hebben de dueghd anders beschreven, doch in zodanigher wyzen, dat zy meest al inde grond over een stemmen. Om nu door 'tverhaal alle der zelver beschryvinghen niet te
§9 Vgl. Foxius,o.c., p. 210: Quamobrem de toto quidem prius earum genere disseremus, tum singula membra subsequentur. Itaque quoniam virtutem esse aliquam in hominum actionibus constat, quid sit eadem, primo statuamus: nam unde nascatur, deinceps exponemus. §§10, 11 Vgl. Foxius,o.c., p. 211: Plato vero in Theaeteto similitudinem cum Deo virtutem definit, tum
optimum animantis habitum, ac per se laudabilem, aliis in locis appellat; p. 212: qui dum virtutem fugam esse ex hoc mundo, et cum Deo similitudinem inquit, illam ipsam similitudinem summum esse bonum statuit: actionem autem et virtutem ad idem consequendum, fugam ex hoc mundo appellavit, id est, ab his vitiis corporeis; p. 211: Nos ergo, ne plurium definitiones enumeremus, virtutem esse statuimus, rectam mentis affectionem, qua recte homines vivant, quaque nunquam male utantur.
langhe te worden, houde ick de dueghde te wezen een oprechte ghewoonte des ghemoeds, daar door de menschen wel leven.
12. De ghewoonte is een daadvaardicheyd om te doen dierghelycke wercken, als die zyn daar uyt zy is gheboren. Ick zegghe de dueghde te zyn een oprechte ghewoonte. Want alle ghewoonte en is van zelf niet ghoed, maar zy is zo de dinghen zyn daar toe men daadvaardigh ende diemen ghewoone is.
13.13Deze dinghen moghen ghoed wezen, als een ghewoonte van zynen toorn
te bedwinghen, ende oock quaad, als een ghewoonte om zynen toorn den ruymen tueghel te gheven. Zo zyn dan oock eenighe ghewoonten ghoed ende eenighe quaad ende eenighe noch ghoed noch quaad, als bestaande in middelbare dinghen, die van zelfs noch ghoed noch quaad en zyn.
14.1414De dueghdlycke ghewoonte komt dan voort inden mensche uyt een stadighe oeffening van dickmaal dueghde te hanteren. Want ghelyck één bontekray (zomen zeyt) gheen winter en maackt, alzo en maackt eens aalmis te gheven gheen bermhertigh mensche. Als insghelyx over d'ander zyde eens droncken te drincken gheen dronckaard en maackt.
15. Want dat eerste beter een weldaad dan bermherticheyd, ende het laatste beter een mesdaad dan dronckenschap ghenaamt moghen worden. Maar zoude uyt zulx beyde stadelyck te pleghen, 't een tot dueghde ende 't ander tot zonde ghedijen ende veranderen moghen.
16. Voorwaar, als de mensche zo ghestadelyck ende dickmaal met ernst de dueghde hantteert, dat zy in hem door een krachtighe ghewoonheyd een tweede nature schynt gheworden te zyn, zo valt hem het pleghen der dueghden een lust ende het laten van dien een verdriet. Daar de dueghde zodanigh is, verdient zy eerst eyghentlyck der dueghden name.
17. Want dan eerst doet de mensche alle ghoede werck willens, wetens, van zelfs ende stadelyck, met een standvastighen moede ende
13 middelbare dinghen zie hiervóór, I. 14. 6 vlg.
14 De dueghdlycke ... te hanteren vgl. Aristot. Eth. Nicom. II. 1. 4: At virtutes consequimur prius exercentes illa quae virtutis sunt; ... Item iustis actionibus exercendis iusti, temperantibus temperantes, fortibus fortes efficimur.
14 eens droncken ... maackt hetzelfde voorbeeld ook in W.W. II 585c
opzet om der duechden wille. Waar de dueghde haar werckinghe in zulcker wyzen heeft, daar is zy warachtelyck, ende maackt zulcken mensche oock inder waarheyd dueghdelyck.
18.18Ghemerckt in deze mensche de dueghde niet en is alleen in een ledigh betrachten, maar in dadelycke krachten. Men doet daar 'tgheen men verstaat recht te zyn. 'tVerstand volght de wil int beraden, ende de kracht volght het verstand inde daden. Dan ghebruycktmer alle dinghen recht, in dit recht ghebruyck bestaat alle dueghde. Want dueghde en magh niet, maar vernuft ende kunst moghen wel mesbruyckt worden. Alle middelbare dinghen maghmen licht mesbruycken, maar dueghde, als van zelfs ghoed wezende, nemmermeer.
19. Wt deze edele wortel der dueghdelyckheyd spruyten dan voorts veel lieflycke vruchten, als namentlyck een eerlycke wille, oprechte daden, een dueghdelyck leven ende een ghoede, rustighe ende vrolycke conscientie, 't alder beste ghezelschappe wezende in dezen leven.
20.20Des dueghds woonplaatse is der menschen heyligh ende neder ghemoed,
dat onzichtbaar is, ghelyck de verborghen Hemelen de wooninghen Godes zyn. Men vintse oock uyterlyck veel eer in arme ende nedere dan in rycke ende hoghe huyzen. Want in deze zyn meer weeldighe aftrexelen, ende in die meer
teghenspoedighe oeffeninghen der dueghden.
21. Het eynde daar toe de dueghde streckt is God, dat is ghoedheyd; daar leedet zy den mensche, daar maackt zy hem deelachtigh der godlycke goedheyd, daar door wordt de mensche ghoed ende mits dien vereenight met het eenighe ware ghoed, dat is met God zelve.
22.22Maar d'oorzaken daar uyt de dueghde werdt gheboren inden
18 Alle middelbare dinghen ... nemmermeer vgl. Augustinus, De libero arbitrio 1. II 50 (P.L. 32, 1268) virtutibus nemo male utitur. Vgl. slot van de aanhaling uit Foxius bij §§10, 11. 20 Des dueghds er staat: De dueghden.
22 God biedt an ... lichte vgl. Ps. 36:10: in uw licht zien wij het licht. Dat met ‘zyn verschyning zelf in dat zyn ghenaden lichte’ Christus is bedoeld, blijkt o.a. uitW.W. III 194d§99 (‘'t licht dat Godt is ... wy niet en moghen zien noch kennen dan in Godes licht, dat Christus selve is’) en uit III 375c(‘zodanighe bedroefde ... geesten verschijnt het licht der ghenaden Christus Jesus’). Zie ookVan de Erfzonde (1579; niet in de W.W.) f. 7a: ‘in synen lichte ('twelck Christus is) mach men alleen het lichte sien’. Vgl. ookW.W. I 152d-153a.
mensche, zyn God ende de mensche te zamen. God als een mild ghever, de mensche als een begheerlyck ontfangher. God biedt an doort licht zynre alghemeyner ghenaden ende zyn verschyning zelf in dat zyn ghenaden lichte. Ende de mensche, daar op met begheerlyker andacht merckende, ontfangt die edele ghave.
23. Daar uyt dan komt een warachtigh oordeel met een ghoede wille. Het oordeel bestiert dezen wille ter dueghden, ende die wille volght ende ghehoorzaamt zulck wel stierende oordeel. Het oordeel heeft waarheyd, maar de wille ghoedheyd voor oghen ende als tot een wit daar elck op mickt ende zich na streckt.
24.2424Hier uyt konnen nu verstaan worden tweereleye gheslachten van dueghden, waar af d'eene ghenaamt werdt redelycke ende d'ander zedelycke. De redelycke ist diemen alzo voors. staat bekomt doort anschouwen met het oghe des
redelyckheyds, ziende opte inlichting ende verschyning Godes, daar door waarheyds kennisse toeneemt int verstand. Deze heeft oock groot behulp uyt waarheyds onderwyzinghen ende leeringhen.
25.25De zedelycke dueghde en bestaat niet alleen inde kennisse, maar oock inde werckinghe. Daarom en is zy niet daarmense niet en hanteert, of mense al schoon meynt te verstaan ende te hebben. 't Is maar een onvruchtbare verbeelding, wanneer zy zonder dadelycke oeffening blyft gheschildert inde speculerende of schouwende ghedachten.
26. Zo behoeft die zedelycke dueghde dan een dadelycke oeffening, zo dat de wille werckt het verstaan ghoed. Door dit dickmaal bewercken of hanteren wordt allengskens gheboren, ghevoedt ende versterckt de ghoede zede, dat is de zedelycke dueghde. Want zede betekent ghewoonte, zo betuyght werdt by 'tspreeckwoord: Lants eere, Lants zede.
24 Hier uyt ... zedelycke vgl. Aristot. Eth. Nicom. II. 1. 1: Quum sint autem duo virtutum genera, unum earum, quae rationis sunt, alterum earum, quas morales a moralibus appellamus ... 24 redelycke (dueghd) in §31 heet zij ‘verstandighe’, in §76 ‘verstandelijcke’ deugd. Bedoeld is
deἀρετὴ διανοητική van Aristoteles, die bij Thomas van Aquino virtus intellectualis, bij Foxius (o.c., p. 126) virtus intelligibilis heet.
25 De zedelycke ... werckinghe vgl. Aristot. Eth. Nicom. X. 9. 1: virtutis non sola notio sufficit, sed actionem usumque accedere oportet.
27.27Maar men gheraackt eer ande redelycke dan ande zedelycke dueghde. Want elck ding werdt eer verstaan dan ghedaan. Zo maackt een zake, eens te recht verstaan zynde, wel de redelycke dueghde, maar tot de zedelycke behoeft meer dan een daad. Met eenmaal schietens en werdt niemand een ghoed schutter, ende met eenmaal verdraghens en werdt niemand gheduldigh.
Die dueghde wil leeren, Moetse stadelyck hanteren.
28.§§28, 29Veel onbedachte luyden en bestaan zulx niet, ick zwyghe dat zyt zouden doen. Zy houden zich zelf al voor dueghdlycke menschen, wanneer zy maar eenighe vernuftighe woorden vander dueghden konnen naklappen, die zy door horen zegghen of door lezen van anderen hebben ghestolen.
29. Deze doen rechts als eenighe ziecke luyden die den Medecynmeester ghaarne ende vlytelyck horen ende van huere qualen ende ghenezing met der zelver oorzaken ende middelen fynkens klappen, ende nochtans niet altoos en doen of laten van 'tghene de Medecynmeester henluyden te laten ende te doen beveelt. Deze en ghenezen niet naden lichame, ende d'andere niet naden ghemoede, maar blyven met haar klapper-zucht stadelyck in huer oude zondelyckheyd ende kranckheyd.
30. Want dat is ghewis, dat alle wyze mannen daar inne over een stemmen dat de zedelycke dueghde bestaat niet int vernuftigh bedencken alleen, maar
ghezamentlyck int recht verstaan ende int wel doen. De redelycke dueghde vernoeght haar alleen met waarheyds kennisse, maar de zedelycke dueghde eyscht een stadigh pleghen van 'tghene men weet ghoed te wezen, ende dit in twereleye wyzen.
27 tot de zedelycke ... gheduldigh vgl. de aanhaling uit Aristoteles bij §14.
§§28, 29 Vgl. Aristot.Eth. Nicom. II. 4. 6: Sed multo maxima hominum pars quum haec agere minime curet, ad verba confugiendo philosophari se arbitratur, itaque sperat futurum ut boni sint ac virtute praediti: quales non multum ab aegrotis differunt iis qui medicos studiose quidem ac diligenter audiunt, at nihil eorum, quae ab illis praecipiuntur, facere volunt. Porro
quemadmodum aegrotis talibus nunquam valetudo bona constatura est, dum ita curantur, sic neque istis animus recte erit affectus, dum hoc modo philosophantur.
31.§§31-33Van alle dueghde ende zonde komt eerst een kennisse inden ghemoede, dat zulx ghoed is of quaad. Daar men zulcke kennisse dickmaal erkauwet ende nadenckt met overlegging van redene, werdt zy zo vast gheprent inden ghemoede, dat daar uyt voortkomt een daadvaardicheyd int wel oordelen van zulcken bekende zake. Hier openbaart zich die redelycke of verstandighe dueghde.
32. Wanneer dan deze dueghde werdt angheport vande hertstochten, het zy dan tot anlockinghe vant bekende ghoed, ofte oock tot afwyckinghe vant bekende quaad, zo volght daar op (ismen deze kennisse ghetrou) het dadelycke werck van 'tbekende ghoed te doen ende 'tbekende quaad te laten.
33. Zulx werdt dan in zodanighen mensche dickmaal, zo int doen als int laten, ghehanteert; zulck dickmaal hanteren baart een ghewoonte of daadvaardicheyd tot het ghoede te doen ende 'tquade te laten. Ende hier uyt werdt dan alzo gheboren de zedelycke dueghde, daar af ick in deze Boecken nu handele.
34. Waar uyt nu licht werdt verstaan dat die innerlycke werckinghe der redelycker dueghden den voorghang heeft voor de wercking der zedelycker dueghden, zonder welcke de redelycke oock wel magh bestaan. Doch en magh deze, tot eenighe waarheyds kennisse ghekomen zynde, haar zelf in zulx niet inwendelyck verberghen, maar zy moet ter eerster gheleghenheyd dat tonen (zo ghezeyt is) inden uytbreck des werx vande zedelycke dueghde.
35. Maar deze en magh oock niet altoos ghoeds doen noch uytrechten zonder die voorghaande innerlycke werckinghe vande redelycke dueghde. Uyt het verstand komt zy inde hand, maar niet uyte hand int verstand. Neen, het ghoed weten ghaat voor alle ghoeddoen.
36.36Der dueghden eyghen aard is anderen wel te doen met meerder
§§31-33 Vgl. Foxius,o.c., p. 215sq.: In omni ergo virtute ac vitio, primum rem animo comprehensam vel bonam esse, vel malam intelligimus, propter naturale dignoscendi boni iudicium. Eius vero rei cognitio a mente diiudicata, examinataque et in animo impressa, cum in habitum iam evasit ex usu virtutes efficit intelligibiles: cum autem eadem ab affectu quasi motu quodam impellitur, et in aliquam actionem prodit externam, cuius usu frequenti confirmatur, virtutes parit morales. 36 de eyghen Poëet Van der Meer, a.w., blz. 72, veronderstelt dat eyghen hier de beteekenis
heeft van ‘ipse (bij uitstek)’ en identificeert den ‘poëet’ met Homerus. Hij haalt aanOd. 19. 332sq.: Qui autem bonus ipse sit et bona sentiat, huius quidem gloriam latam hospites perferunt omnes ad homines, multique eum eximium dicere solent. De overeenkomst is m.i. vrij vaag; bovendien is het niet Coornherts gewoonte een citaat te verkorten, hoe vrij hij het soms ook moge vertalen. - Indieneyghen hier zelfde beteekent (zie Ned. Wdb. III 3986), moet met Poëet Horatius bedoeld zijn, dien Coornhert in §10 heeft aangehaald. Eyghen kan ook onvrij beteekenen: dan zou het kunnen slaan op Plautus of Terentius (vgl. Spiegel,Hertspieghel IV 100; zie ook hierna, het citaat uit Terentius in IV. 11. 4, dat men ook in deze paragraaf kan herkennen). Als men er op let dat in het citaat sprake is vanghonners, terwijl men in verband met den voorafgaanden tekst het woordvrienden verwacht, is men geneigd te veronderstellen dat Coornhert hier eeneyghen d.i. Nederlandschen dichter heeft aangehaald.
lust dan van anderen weldaad te ontfanghen. Daar uyt komet dat de dueghd niet als de waarheyd vyandschap, maar vriendschap baart. Dit verstond de eyghen Poëet als hy zeyde:
Ghonners heeft hy veel en ghoed Die altyd wel en dueghdlyck doet.
37. Want elck heeft ghaarne datmen hem wel doe. Dit doet de dueghde, yghelyck ghont ende doet zy ghoed, maar niemanden quaad. Dit maackt den dueghdsamen (uytghenomen int waarheyd zegghen alleenlyck) altyd anghenaem by een
ieghelycken.
38. Nu en ontbreeckt een mensche by menschen wonende nemmermeer gheleghenheyd om iemanden met raad of met daad weldaad te bewyzen. Hier inne heeft de dueghdlycke mensche zyn alder hooghste luste. Zo doet hy dan oock altyd iemanden wat ghoeds. Zo gheniet hy dan oock altyd in zulck ghoed doen de hooghste ende edelste luste.
39.39Hier by blyckt nu oock dat het dueghdlyck leven het alderlustighste ende vrolyxte leven is, want de edelste ende eerlyxte wellust is een onafscheydelycke ghezellinne van alle ware dueghde. Zo is dueghde altyd haar zelfs beloning.
40.40Want zy is een dood der quader begheerten, een ghezondheyd des
ghemoeds ende een schoonheyd der zielen. Overmids zy haar schoonheyd mede deelt allen zielen daar met zy vereenight. Die hare schoonheyd is zo
wonderbaarlycken anghenaam, dat zy alle herten
39 dueghde altyd haar zelfs beloning zie hiervóór, noot bij I. 14. 47 (blz. 80).
40 zo een oude wel zeyt Plato, aangehaald bij Cic. de off. I 15: Formam quidem ipsam ... et tamquam faciem honesti vides; quae, si oculis cerneretur, mirabiles amores (ut ait Plato)