1.1Langmoedigheyd is het jeghendeel vande toornigheyd. Daaromme dient (zo
ghezeyt is) hare langzame koelheyd oock zonderlinghen tot blussching van des haastighen toorns vuyricheyd. Want waar koude inne komt, daar moet de hetten wt wycken.
2. Zo verderflyck als nu is 'tghebreck vande bittere toornigheyd, zo heylzaam is oock de dueghde vande zoete langmoedigheyd. Deze is een bedwang des toornighen krachts, door iemands overdaad tot wrake beweeght zynde, of (zo andere zegghen) een bezadighinghe des verstoornis die verweckt werdt door toornigheyd.
3. Langmoedigheyd heeft hare oeffening int meshaghen van iemands doen ofte laten. Dit is 'tstof daar zy inne werckt. Want daart al na wille gheschiet en magh gheen langmoedigheyd doende wezen noch haar openbaren.
4. Alzo staan hier te anmercken personen ende wercken. Want daar yet werdt ghedaan of ghelaten, daar moet oock iemand zyn die daar doet of laat het werck dat int doen of laten meshaghen magh. Deze personen zyn God of mensche, te weten God alleen of mensch alleen, of Godt ende mensche te zamen.
5. De wercken die God alleen doet, den menschen meest
haghende, zyn het zenden van plaghen tot straf der menschen, als diere tyd, pest, overwateren ende anderen meer dierghelyken, de welcke eenighen God vrezenden overkomende wel schricking ende droefheyd toebrenghen, maar gheen toornigheyd teghen den Almoghenden Gode.
6. De meshaghelycke wercken byden menschen alleen ghedaan, zyn vertoornen, wraack zoecken ende zich te verlustighen int beschadighen ende bederven van andere menschen, want alle zulcke wercken zyn quaad. Dit en veroorzaackt noch en werckt de ghoede God in noch met niemande. Want hy en magh in niemanden veroorzaken noch wercken iet anders dan hy zelf is, dat is ghoed. Uyt ghoedheyd heeft hy zyne ghoede schepselen lief. Ist oock moghelyck dat de liefde het gheliefde eenigh quaad doen zoude?
7. Nu is God beneven zyne ghoedheyd oock wys. Dus weet hy wat elcken mensche ghoed is. Dat jont zyn liefde elck mensche ende dat stiert zyn wysheyd op elck mensche, na dat vereyschende is de ghesteltenis van elck mensche.
8. Zo zendt hy den ghenen die in teghenspoed versaghen zouden voorspoed, maar die hem in voorspoed zouden vergheten zendt hy teghenspoed. Dit doet God niet altyd door zyne onredelycke, maar oock dickmaal door zyne redelycke
schepselen, als door tyrannen, rovers, dieven, bedrieghers ende door andere zodanighe quade menschen.
9.9Niet dat de ghoede Schepper zulcke quade menschen quaad schept ofte
maackt, neen, dat en laat hem zyne lieve ghoedheyd niet toe. Maar hy ghebruyckt zulcke quade menschen, huer zelf nu quaad ghemaackt hebbende, ten ghoeden tot oeffening der ghoeden, oock tot straffe der quaden.
10. Zo schickt God toe den weeldighen ende brooddroncken landschappen eenen bloeddorstighen tyranne die, zodanigh wezende, zich van zelf opten marckt van deze wereld veyl biedet tot een lands buedel, ende dit uyt zyn zelfs moord lust om breede bloedstortinghe te bedryven.
9 Maar hy ghebruyckt ... ghoeden in 1572 schreef Coornhert: ‘dat God den quaden gebruyct tot oeffeninge der goeden, en loochent niemant, want dat is een loflyck meester stuck Gods ende een heylsaem goet werk’.Van de Toelatinghe ende Decrete Godes (Altena 1572), blz. 54 §120.
11. God dan ziende dat zulcke landschappen behoeven eenen bloedighen buedel, neemt zulcken bloed-tap an, ende schickt henluyden toe tot ghenezinghe van hare zware kranckheyd zodanighen fellen wond-artz, die niet anders en wil noch en kan dan armen ende beenen af zaghen, met gloeyende yzers de wonden branden ende met grouwelyke handelinghen omme ghaan.
12. Hier wercken God ende menschen te zamen, doch uyt verscheyden voornemen. Want des tyrans felheyd zoeckt het verderven, maar Godes barmherticheyd streckt tot het ghenezen der menschen.
13. Zo ghaat het mede toe voor elck mensche byzonder, metten dieven, rovers, namenschenders, moorders ende met meer andere quaaddoenders. Want dezer gheen en heeft zulck haar quaad voornemen van God, maar elck van zich zelve. Zy staan mede opte groote merckt bereyt om in zulcke huere boosheyden die wyze bestieringhe vanden ghoeden God te dienen, maar dit buyten huere meyninghe ende opzet om Gode daar inne te dienen.
14. Dan gebruyckt oock Godes alwyze ghoedheyd zulcker quader menschen boosheyd tot voorhoedinghe of tot wechneming vander godvruchtigher menschen quaadheyd.
15. Recht als een ghoed Medicus die alderdoodlyxte venynen, niet uyt zich zelve, maar uyt venynighe adderen voortkomende, wel weet te ghebruycken int voorkomen of int ghenezen van kranckheyden der gheenre die ghewillighlyck zynen ghoeden raad navolghen.
16. Als dan de Alziende God ziet dat eenigh ghoedwilligh mensch uyt mesverstand zyn herte zoude stellen op ydele dinghen, als op ryckdomme, eere of luste des vleeschs ende alzo zynen afgod, hooghste lust ende toeverlaat daar op te stellen,
17. Zo stiert God den diefachtighen, roverschen, naamschendelycken of moordelycken pyle op zodanighen betrouwer op zyn ryckdomme, op zodanighen eerzuchtighen of weeldighen mensche, tot wechneming van tgheen hem van Gode wech nemen ende hem door zyn mesbruyck verderven zoude.
18. Alzo benemen oock ghoede vaders hueren onwyzen kinderen messen, glas, vier ende andere zodanighe dinghen, daar met henluyder onkunde zich zelf zouden moghen quetsen ende verderven. Zulcke verholen werckinghen Godes en zyn allen menschen niet te recht bekent.
19. Maar alle menschen die nu zulx verstaan, oock mede dat alle 'tghene henluyden gheschiet, huer opkomt van Gode, door zyn bestieringhe, 'tzy dan zonder of oock doort middel van quade menschen, en moghen nemmermeer wanen dat huer van Gode, oock vanden quaden menschen iet quaads gheschiet, God gheve oock wat het zoude moghen wezen. Dit zyn verstandighe ende daarom oock zo langmoedighe menschen, dat niet wel moghelyck en schynt dat zy toornigh zouden worden.
20. Want toornigh magh niemand worden zonder waan of weten dat iemand t'onrecht iet quaads wert ghedaan. Dit en magh de verstandighe nemmermeer wanen noch weten. Ghemerckt hy boven allen dinghen vast houdt dat Godt elcken mensche toezent of ghedooght door menschen of anders te gheschieden, niet altoos dan dat hem alderbest is ende ten besten magh dienen. Zo en magh oock zulck verstandigh mensche niet toornigh worden, maar bezit zyn ziele in langmoedigher gheduldicheyd.
21. Zy hebben een ghezond verstand. Daar door zyn zy oock metten menschen die heur meynen quaad te doen, eer te lyden dan zy daar op vergrammen. Want henluyden oock noch ghedenckt van huer zelfs voorleden onverstand. Doe waren zy in huer vergrypinghe an anderen liever langmoedelyck ghedraghen dan
toornighlyck meshandelt. Zo volghen zy hier oock den wet der naturen, doende anderen zo zy ghaarne ghedaan waren. Zo dulden zy met langmoedicheyd de kranckheyd der gheenre die meer ontfarmens dan meshandelens waardigh zyn.
22. Mede ist onmoghelyck dat iemand zoude hebben een ware kennisse van Godes wercken inde bestieringhe van aller menschen wercken ten ghoeden, zonder daar by oock te hebben een ware kennisse vande godlycke ghoedheyd ende wysheyd. Welcke kennisse oock in niemand en magh wezen, zonder daar by oock te hebben een oprechte liefde tot dit alderopperste ghoed.
23. Welcke liefde dan oock niet en magh laten haar langmoedighe aart in zulcken een te oeffenen totten menschen die zich teghen Gode of menschen vergrypen. Waar uyt dan in zodanighe Godtlievende menschen voortkomt een langmoedigh verdraghen vander zondaren mesdaad ende een lust om henluyden, ja oock hueren hatelycken
vyanden zelve, wel te doen. Want zy die liefhebben om des lieven Gods wille. 24. Nu ghuntmen den gheliefden alle ghoed. Diemen ghoed ghunt en wilmen niet quaads doen, diemen niet quaads en wil doen daar teghen en ismen niet toornigh, maar ghoedertieren. Want de toorn wil wreken, maar de ghoedertierenheyd wil ontfarmen, helpen ende ghoed doen.
25. Zo wyckt dan de langmoedicheyd der quaden boosheyd, vergheldet die met ghoedicheyd, breeckt met zachte antwoorde een anders toornicheyd ende verwint met weldoen henluyder quaad doen.
26.26Dit valt licht te doen, ja lustigh voor alle die Gode lief hebben. Want liefde is sterck als de dood, zy vermagh ende verdraghet alles. Hebben niet vele liefhebberen Godes om anderen menschen te winnen zich zelf willichlyck begheven in eenen harden dood?
27. Vermagh dan de liefde 'tzwaarste, zy vermagh onghetwyfelt het lichtste. Zwaarder vallet zyn leven te laten voor anderen, dan der quaden ende toornighen toorn ende mesdaad zonder vertoornen langmoedelyck te draghen. Zonderlinghen nadien zy weten 'tzelve van Gode op henluyden tot huere oeffeninghe ten ghoeden ghestiert te wezen.
28. Hier toe helpt oock der langmoedighen voorzienicheyd. Want zy ziende al van verde opkomen eenighen storm van een anders toornigheyd of boosheyd, kleynen zy 'tzeyl van hare toornighe krachte, trecken dat inne ende wachten zich behoedsamelyck van iet onbedachts of haastighs te doene, maar zonderlinghen van te vertoornen.
29. Hier door ghenieten dan oock deze langmoedighe menschen altyd
langmoedicheyds wenschelycke vruchten, zo int ontberen vant quade als int hebben vant ghoede. Want zy ontberen het langdurigh berouw, de dochter vande haastighe toornigheyd, ende zy hebben die zoete vrede ende lustighe ruste des ghemoeds, 'twelk zalicheyd is.
30. Zeker nadien langmoedicheyds eyghentlycke werck is zonder verstoringhe te verdraghen lachteringhen, verachtinghen ende meshandelinghen, by anderen menschen voor quaad ghewaant ende by
henluyden gheweten ghoed te wezen voor den ghenen die zulx verduldelycken lydet, wat zoude doch zodanighen wyzen menschen moghen beletten die
schadelycke toornigheyd te beletten? Of wat zoude henluyden, nu stadelyck wonende opt onwinlyke Kasteel van langmoedicheyd, ontrusten, verstoren, quellen of uyt die veste trecken moghen? Voorwaar niet altoos.