Simbole/Betekeniselemente

In die res van 4.3 word die rol wat berge, water en vuur in Azure en Siegfried se mitologiese verstaan van die wêreld speel, bespreek. Hierdie afdeling toon ooreenkomste met ’n tradisionele formalistiese of semiotiese literatuuranalise. Hoe kan só ’n analise vereenselwig word met die fokus op affek, die liggaamlike en die immanente in die res van die hoofstuk? Of, om dit anders te stel, is daar ’n rol vir simbole in ’n affektiewe literatuurbenadering?

Keane probeer hierdie vraag beantwoord in “Signs are not the garb of meaning: on the social analysis of material things” (2005). Hy voer aan dat simbole of tekens in die algemeen, veral onder invloed van die werk van Ferdinand de Saussure, verstaan word in terme van binêre opposisies soos vorm en inhoud, toevalligheid en essensie, materie en gees (Keane, 2005:182). Binne hierdie raamwerk word simbole geassosieer met vorm, toevalligheid en materie, en die betekendes waarvoor hulle instaan met die meer waardevolle inhoud, essensie en gees. Keane (2005:183) probeer om ’n benadering tot simbole te vind waar die immanente materie nie onderhewig gestel word aan ’n transendentale essensie nie.

131 _{Die naam “Fischer” is moontlik ’n verwysing na die rolprent The Fisher King (1991). In hierdie rolprent word mites} (in hierdie geval rondom Koning Arthur) ook, soos in Siegfried, in verband gebring met die lewens van hawelose stedelinge.

Hy vind dit in ’n benadering tot die semiotiek waarin die val klem op wat ’n teken of simbool dóén en die materiële kontekste waarin dit ontstaan. Simbole kan dus nie onafhanklik van “sociability, struggle, historicity, and contingency” (Keane, 2005:186) verstaan word nie. Myns insiens kan Keane se teorie in verband gebring word met die benadering van die Nederlandse Vijftigers, soos wat hulle ars poetica beskryf is deur Gerrit Kouwenaar. Kouwenaar (1991:340) sê dat vorm en inhoud nie in die Vijftigers se poësie geskei kan word nie. Hulle gedigte is nie ’n uitbeelding van iets nie, maar ’n “autonome aanwezigheid” (Kouwenaar, 1991:340). Soos Keane, plaas hy die klem op aksie, op dit wat gedigte dóén:

Het gedicht druk dus niet uit, het is geen versierde dwangbuis voor een schone slaapster, geen geïmiteerd stuk realiteit als een portret of een stilleven, maar een in zich zelf besloten stuk actie, een compacte bol vol spanningen, opegewekt door een conglomeraat van oorzaken en gevolgen: klanken, ritmen, beelden, betekenissen en hun als hengelstokken uitschuifbare verlengstukken. (Kouwenaar, 1991:342)

Kouwenaar se verwysing na die uitskuifbare verlengstukke van hengelstokke stem ooreen met die manier waarop Latour en Deleuze en Gautarri oor die konneksies wat beelde skep, skryf. Latour (2007:166) voer aan dat, soos wat die sosioloog nie net die spesifieke kan interpreteer in terme van groot oorkoepelende verklarings nie, hy of sy ook nie net kan fokus op die spesifieke, plaaslike of immanente nie. In die spesifieke instansie is daar naamlik altyd kragte van elders wat daarop inspeel en nuwe konneksies met ander verskynsels. Die verwysings na die mitologiese konnotasies van water, berg, klip en vuur in Siegfried en Thirteen cents kan myns insiens só verstaan word – as konneksies met die wêreld buite die romans, eerder as representasies van verskynsels wat as méér ewig of méér werklik beskou kan word as die representasies self. My fokus is eerder op die aard van hierdie konneksies en, in navolging van Keane, Kouwenaar en Latour, op wat hulle doen, as op wat hulle beteken.

Dit is ook hoe Deleuze en Guattari (1987:4) literêre simbole verstaan:

We will never ask what a book means, as signified or signifier; we will not look for anything to understand in it. We will ask what it functions with, in connections with what other things it does or does not transmit intensities, in which other multiplicities its own are inserted and metamorphosed.

In my bespreking van die simboliese waarde wat Siegfried en Azure aan berge, water en vuur heg, is my fokus dus steeds, net soos in die res van die hoofstuk, op die affektiewe, liggaamlike en materiële.

i Berg

In Thirteen cents word Tafelberg uitgebeeld as ’n ruimte waar Azure toegang het tot veral die Khoisan-geskiedenis en -kultuur, soos verteenwoordig deur Saartjie Baartman. Die rotsskilderye dui aan dat daar Khoisan-mense op die berg gebly het. Azure maak kontak met hulle en kry dit reg om hulle spirituele krag te kanaliseer. Behalwe dat dit letterlik die tuiste van historiese Khoisan-mense was, word Tafelberg in die roman gestel teenoor Kaapstad. Die stad is vir Azure verteenwoordigend van meedoënlose kapitalistiese magstryde, terwyl hy op die berg toegang kry tot die Khoisan- kultuur wat deur die koloniseerders van die gebied verdryf is (Kim, 2010:89). Soos Kim (2010:91) beweer, is dit hierdie kapitalistiese boosheid wat Azure aan die einde van die roman onder water sien verdwyn. Op hierdie manier funksioneer die roman se slot as ’n fantasie waarin die onderdrukte Khoisan-magte gebruik kan word om die koloniale en kapitalistiese stad weg te spoel. Daar kan ook beweer word dat beide stad en berg op hierdie manier in die roman as agente funksioneer, en nie slegs as agtergrond vir die karakters se handelinge nie. Soos reeds genoem, word Tafelberg as ’n tuiste vir Azure uitgebeeld. Dit is nie omdat dit ’n ruimte is waarin hy beheer het en mag kan uitoefen nie. Hy ervaar eerder die berg as ’n ruimte wat vir hom krag gee (Kim, 2010:88). Die grot waar Azure vir Saartjie Baartman ontmoet, kan ook gesien word as ’n voorbeeld van ’n ruimte wat Willem Anker (2013), met verwysing na Lemaire se Filosofie van het landschap (1970), ’n “mitiese skuilhoek[...]” noem. Volgens hom is daar iets in die mens wat hom of haar altyd motiveer om te soek na betekenis in en die geskiedenis van landskappe wat die amptelike geografie en geskiedenis sal beskryf as leeg en in sigself betekenisloos. In hierdie skuilhoeke ontstaan daar in “die verstrengeling van liggaam-subjek en topografie” nuwe betekenisvolle konneksies (Anker, 2013). Myns insiens kan hierdie konneksies verstaan word as die affektiewe verhouding tussen liggaam en ruimte. Rose-Innes (2006:62) beweer dat Kaapstad meer sulke wilde areas het wat ontsnapping toelaat as die meeste stede, omdat dit teen Tafelberg geleë is. Tafelberg was dan ook letterlik ’n populêre ontsnappingsroete vir Kaapse slawe (Nicol, 2001:11). Vandag is daar steeds hawelose mense wat op die berg woon, vandaar die naam “bergies” vir haweloses. Berge word in verskeie religieuse en kulturele tradisies geassosieer met transendensie en spiritualiteit. Volgens Cirlot (1990:219) hou dit verband met vertikaliteit, met die idee van verhewenheid: “that is, transposing the notion of ascent to the realm of the spirit.” Terselfdertyd

beteken berge se massa dat hulle geassosieer word met materialiteit, en dit is die kombinasie van transendensie en materie in sommige tradisies wat volgens Cirlot (1990:219) lei tot die “profoundest symbolism”. Daar kan aangevoer word dat dit ook die belang van Tafelberg is in

Thirteen cents: Op die berg vind Azure juis deur ’n omarming van die liggaamlike, dierlike en

materiële ’n spirituele krag.

In Siegfried het berge ook ’n spirituele konnotasie. Jan Landman sê byvoorbeeld vir Siegfried dat ’n klipheuwel op Doerkyk sy “Altaar” is (9). Aangesien Landman krities is teenoor die meeste sosiale instansies (154) is die implikasie moontlik dat hy eerder sy heil in die natuur as in die kerk vind. Ook hier is dit moontlik die kombinasie van die berg se materiële massa en vertikaliteit wat dit vir Landman betekenisvol maak. Daarteenoor heg David meer waarde aan die materiële faktisiteit van berge eerder as aan enige spirituele betekenis wat dit sou kon hê. Oor die dorp waarin hy grootgeword het, dink hy: “Die mense in daardie Bolandse gat kon nie soveel realiteit bymekaarsleep soos die ongoddelike berge wat die dorp omsingel het nie” (116). Tóg sê hy kort daarna: “En tussen hulle en daardie berge soos hakiesdraad om die dorp gevou, moes jy ook probeer mens word, anders as die ander van jou spesie en anders as die groot almagtige berge waar net die gode en bobbejane kon oorleef” (116). Moontlik is die implikasie dat daar steeds ’n spirituele dimensie aan die berge kleef, maar dat dit buite David se bereik is, soos wat betekenis en die wil om aan te hou lewe ook is.

ii Water

In Siegfried vervul die see in sommige aspekte die rol wat Tafelberg in Thirteen cents speel. Vir Siegfried verteenwoordig die see naamlik mitologie, ontsnapping van die stad en ’n potensiële tuiste. Die see, en spesifiek sy verbeelde weergawe van Atlantis,132 _{stel vir Siegfried ’n utopie voor,}

’n ruimte waar hy met sy meermin-ma herenig sal word en waar sy gewebde hande en voete van nut sal wees (Van Rensburg, 2010:52). Dit is ’n ideaal wat hy op bladsy 168 implisiet besef hy nooit sal bereik nie:

Hy is in die seehuis alles is swart dis vol water. Hy swem in die gange al die bamboese is bruin en dood al die meubels is weg die vloere en die mure is afgedop hy skree niemand is by die huis nie. Die seehuis is leeg.

132 _{Smit lei aanvanklik af dat Siegfried dink dat sy Oom Bert in die Kaapstadse voorstad Atlantis bly (21), maar} Siegfried het die mitiese stad in gedagte. Die voorstedelike Atlantis se inwoners is hoofsaaklik bruin en werkersklas, “die bewys van ’n verkeerde verlede, ’n wanhopige, uitestrekde nywerheids illusie”, soos Lien Botha (2015:79) dit beskryf in haar roman Wonderboom.

Hierdie besef word, soos reeds genoem, deur R.A. Visser se dood aan die einde van die roman bevestig.

Volgens Plato (2009) was Atlantis ’n verdorwe stad wat as straf deur die see verswelg is. Alhoewel daar in Siegfried nooit na hierdie aspek van die Atlantis-mite verwys word nie, is dit opmerklik dat dit ooreenstem met die manier waarop die “bose” Kaapstad aan die einde van Thirteen cents onder water verdwyn. In Jungiaanse psigoanalise is vloede simbolies vir die onbewuste wat nie meer onderdruk kan word nie (Chetwynd, 1989:423 en Cirlot, 1990:366). Hierdie vloede kan beide verwoestend en skeppend wees. In Thirteen cents kan dit gesien word as simbolies vir die Khoisan- kultuur en -spiritualiteit (en ’n daarmee gepaardgaande liggaamlikheid en dierlikheid) wat in die moderne Kaapstad onderdruk word, maar uiteindelik herrys. Dit kan ook verwys na Azure se weiering om verder in sy eie lewe onderdruk te word – al is dit, soos reeds genoem, onduidelik of hy werklik uit sy situasie sal kan ontsnap.

Water word dikwels geassosieer met geboorte en wedergeboorte (Chetwynd, 1989:422 en Cirlot, 1990:364-365) en die apokaliptiese vloed kan geïnterpreteer word as ’n nuwe begin vir die ruimte, of as dit wat nodig is vir ’n nuwe begin om moontlik te wees: “[the flood] causes all forms to dissolve and return to a fluid state, thus liberating the elements which will later be recombined in new cosmic patterns” (Cirlot, 1990:365). In hierdie opsig hou die vloed aan die einde van Thirteen

cents nie net verband met Azure se ontdekking van die Khoisan-kultuur nie, maar ook met die

sondevloed in die Bybel, sowel as die Gilgamesj- en Ducalion-mites (Chetwynd, 1989:153).

Swem word as kalmerend ervaar omdat dit herinner aan die baarmoeder (Mánia, 2014:200). In verskeie kulture word water dan ook geassosieer met die moederlike en vroulike (Cirlot, 1990:365). Dit is moontlik waarom Azure hou van swem (125) en aan Ikaggen sê dat sy ma ’n vis was (127). Moederlikheid is ook hoofsaaklik die assosiasie wat Siegfried met water het. Smit dink dat Siegfried eerder in sy ma se lyf moes bly swem het (186) en Siegfried dink in terme van water aan sy ma. Sy was ’n WP-swemmer (180), maar uit sy pa se stories lei Siegfried af dat sy ’n meermin is (38). Dit dien vir hom as verklaring vir sy gewebde vingers en tone. Siegfried sien ook dadelik vir Maggie as ’n moederlike figuur omdat sy skulpe in haar hare het (91).

Soos reeds genoem (op bladsy 114) het die see nie net ’n simboliese betekenis in Siegfried nie, maar beskik dit ook oor materiële agentskap. Wanneer Siegfried by die see probeer inloop omdat hy dink dat hy die tuiste van sy moeder bereik het, word hy deur die see se branders omgeslaan. Die simboliese betekenis wat hy aan die see heg, word dus ondermyn deur die materialiteit van die oseaan.

iii Vuur

Behalwe dat Kaapstad aan die einde van Thirteen cents onder water verdwyn, reën daar ook vuur op die stad neer (163). Nicol (2001:10-11) sê dat vuurstigting een van die maniere was waarop die Khoisan en slawe protes aangeteken het teen die kolonisering van Kaapstad. Die vuur wat op Azure se Kaapstad neerreën, sluit dus aan by my interpretasie van die vloed as simbool vir die herrysing van Kaapstad se verdringde Khoisan-verlede. Die alchemiste het vuur, soos water, gesien as die begin en einde van alle lewe (Cirlot, 1990:105). Die son is byvoorbeeld lewegewend en vuur is nodig vir hitte en die kook van kos, maar vuur kan ook vernietigend wees. In Kaapstad het vuur ook beide hierdie assosiasies: wanneer die berg brand is inwoners bang dat hulle eiendom beskadig sal word, maar die vuur is ook nodig vir fynbos se voortbestaan.

Wanneer Azure op Tafelberg vuur maak, voel hy vreesloos en in beheer (109). Azure (asook die hawelose karakters in Siegfried) gaan in ’n beswyming in wanneer hy om die vuur dans. Hier word vuur geassosieer met “animal passion” en “the plane of spiritual strength” (Cirlot, 1990:106). Wanneer Azure in opstand teen Gerald sy baadjie met die oranje kant na buite dra (131), is dit hierdie vurige energie wat hy eis en verkondig, soos reeds genoem op bladsy 121. Dus hoef die vuur aan die einde van Thirteen cents, nes die vloed, nie net gesien word as ’n einde nie, maar kan dit ook dui op ’n moontlike nuwe begin.

Daarteenoor dui “die nag van vuur” waarin Visser se kar aan die einde van Siegfried verbrand (252) slegs op die dood en die einde van die karakters en die leser se hoop dat Siegfried ooit sy oom en ’n moontlike nuwe tuiste sal bereik. Ten spyte van die vernietiging van hierdie hoop en die vooruitsig van sy eie dood hou Smit aan om vir Siegfried liggaamlik te versorg (248). Hierin vind Smit ’n tipe redding (249) ten spyte van die gebrek aan “singewende verhale” (Burger, 2007:19) wat sy aksies betekenis sou kon gee. Terwyl beide ’n simboliese en letterlike interpretasie van Thirteen cents se slot dus moontlik is, word die simboliese waarde wat karakters in Siegfried wil heg aan betekeniselemente soos berge, die see en vuur herhaaldelik ondermyn deur die materialiteit van hierdie elemente.

4.4. Samevatting

Na aanleiding van die geokritiese vergelyking van die uitbeelding van Kaapstad in Thirteen cents en

Siegfried, word dit duidelik dat die stad ’n ruimte is waarin sekere mense as abjek hanteer word en

uitgelewer word aan die stad se onherbergsaamheid. Dit is in kontras met populêre toeristiese sienings van die stad en is ’n voortsetting van die stad se eeue-lange geskiedenis van onderdrukking en uitbuiting. In albei romans is daar ’n fokus op die liggaamlike en affektiewe, sowel as op hoe

ruimtes ontstaan in die wisselwerking tussen verskeie menslike en nie-menslike agente. Hierdie fokus op die liggaamlike sluit aan by die werk van teoretici soos Foucault wat dissiplinerende ruimtes ondersoek. In beide romans is daar naamlik instansies en individue wat poog om die romans se hoofkarakters gedienstig en onderdanig te maak.

Terselfdertyd is dit problematies om die romans te lees as ’n viering van die liggaamlike en van nomades se vermoëns om dissiplinerende diskoerse te ontsnap. Siegfried en Azure spreek naamlik die behoeftes aan ʼn tuiste uit en hulle hawelose lewens word beskryf as pynlik, gevaarlik en vol vrees. Hulle vind wel tydelike tuistes – Siegfried onder ’n brug saam met ander haweloses en Azure op Tafelberg. Hierdie tuistes is nie ideaal nie, maar hulle kan daar dissiplinering ontsnap en probeer om (bewustelik of onbewustelik) sin te maak van hulle lewens. Hulle doen dit veral deur verwysings na mites. Hulle inkorporeer ook meer-as-menslike elemente van hulle Kaapstadse omgewing in hierdie mitologiese narratief – diere, plante, die berg, die see en vuur.

In die volgende hoofstuk word daar steeds gefokus op die uitbeelding van die meer-as-menslike natuur en op mense se pogings om betekenis te skep in Kaapstad. Spesifieke ruimtes in Nineveh deur Henrietta Rose-Innes en Vlakwater deur Ingrid Winterbach word bespreek as utopieë en distopieë waarin karakters in verskillende verhoudings staan tot die natuur en die res van die stad.

Hoofstuk 5: Stedelike utopieë, heterotopieë en versteekte ruimtes in Nineveh (2011) deur