Relevantie en achtergrond van het model

Het model van penal substitution atonement is wijd verspreid in evangelische en pentecostale kringen. Over het belang van het model in evangelicale kringen zegt Belousek: “The dominant understanding of the death of Jesus within

evangeli-cal Protestant Christianity is the doctrine of penal substitution atonement.” 864 Deze 862 Vgl. Jeffery, Ovey, and Sach, Pierced for Our Transgressions; Stott, The Cross of Christ; Belousek,

Atonement, Justice, and Peace; Kärkkäinen, Christ and Reconciliation.

863 Jeffery, Ovey, and Sach, Pierced for Our Transgressions, 21. 864 Belousek, Atonement, Justice, and Peace, 83.

interpretatie, die kan worden betiteld als de populaire uitleg van de kruisdood van Jezus, is voor de aanhangers van het model het teken van de ware orthodoxie, aldus Kärkkäinen: “In Calvin’s Reformed theology and particularly among his

follow-ers, both in Reformed orthodoxy following the Refomation and in the ensuing conser-vative/fundamentalistic Princeton orthodoxy at the turn of the twentieth century, the consolidation of the penal substitution hermeneutics becomes the test of orthodoxy.”865

De constatering van Kärkkäinen wordt gestaafd door James I. Packer, die geldt als een vooraanstaande vertolker van het model: “That Christ’s penal substitution for us

under divine judgment is the sole meritorious ground on which our relationship with God is restored, and is in this sense decisive for our salvation, is a Reformation point against Rome to which all conservative Protestants hold.” 866

Niet alleen wordt het model beschouwd als een blijk van ware orthodoxie, het geloof in het plaatsvervangend lijden van Christus, als straf voor de zonden van de mens, wordt ook als heilsnoodzakelijk gezien. Steven Jeffery, Michael Ovey en Andrew Sach drukken dan ook hun zorg uit over de weerstand die het model in toenemende mate lijkt op te roepen: “We fear that Christ will be robbed of his

glory, that believers will be robbed of their assurance and that preachers will be robbed of their confidence in ‘the old, old story’ of the life-transforming power of the cross of Christ.” 867 Zij merken het model van penal substitution atonement aan als het hart van de christelijke theologie – en het ontkennen daarvan zou ernstige conse-quenties hebben voor de gelovigen, volgens de auteurs: “In brief, we argue that

pe-nal substitution is clearly taught in Scripture, that is has a central place in Christian theology, that a neglect of the doctrine will have serious pastoral consequences….” 868

Voor de aanhangers van het model van penal substitution atonement is het dus niet zomaar een model, voor hen vormt het de kern van het Evangelie. Het is de orthodoxe benadering, die noodzakelijk is voor het verkrijgen van het heil.

“That the Lord Jesus Christ died for us – a shameful death, bearing our curse, endur-ing our pain, sufferendur-ing the wrath of his Father in our place – has been the wellsprendur-ing of the hope of countless Christians throughout the ages.” 869 Wat de betekenis van het kruis is en het belang ervan voor de gelovige is daarmee helder. Hoe het kruis werkt, dat blijft niettemin een mysterie, aldus Packer: “Now the atonement is a

mystery [in the defined sense], one aspect of the total mystery of God.” 870

Stephen R. Holmes merkt Calvijn aan als de eerste auteur die een uitgewerkte versie geeft van het model van penal substitution atonement: “Indeed, the first

fully worked out account of penal substitution that I can find in history is in Calvin’s

865 Kärkkäinen, Christ and Reconciliation, 306.

866 James I. Packer, “What Did the Cross Achieve? The Logic of Penal Substitution,” Tyndale

bul-letin 25 (1974): 36.

867 Jeffery, Ovey, and Sach, Pierced for Our Transgressions, 21. 868 Jeffery, Ovey, and Sach, Pierced for Our Transgressions, 31. 869 Jeffery, Ovey, and Sach, Pierced for Our Transgressions, 21. 870 Packer, “What Did the Cross Achieve?,” 7.

Institutes (1536-1559).” 871 De benadering vindt dus zijn oorsprong in de contro-verse met Rome over het heil en het verkrijgen van heilszekerheid ten tijde van de Reformatie. Na Calvijn raakte de benadering wijd verspreid, aldus Holmes. Het model werd ook de standaard in de opkomende evangelicale beweging: “Penal

substitution became a normal way of narrrating the atonement for early evangeli-cals.” 872 Het was diezelfde evangelische beweging die in de vroege negentiende eeuw een belangrijk stempel drukte op de Britse en Amerikaanse samenleving: “In

both Britain and America during the early nineteenth century evangelicalism played an important social and political role; in America it became the dominant religious force.”873 De benadering paste in de liberale context met haar nadruk op vrije han-del en individuele vrijheid die als typisch christelijk werd ervaren: “The free liberal

economy that was developing, dependent as it was in the free choice of the individual, was also felt to be esssentially Christian.” 874

Tegelijk vindt er een beweging plaats die het model van penal substitution atonement lijkt te ondermijnen. Holmes signaleert dat de veranderende opvat-tingen in het strafrecht in Europa, eind 18e, begin 19e eeuw, waarbij de doodstraf plaats gaat maken voor langdurige gevangenschap, leidden tot een afname van de invloed van het model aldaar.875 Eenzelfde ontwikkeling wordt beschreven door Adonis Vidu, die schetst hoe het accent in het strafrecht verschoof van straf als re-tributie, naar straf gericht op gedragsverandering, als gevolg van een veranderend mensbeeld.876

Onder invloed van de liberale theologie kwam in de 19e eeuw ook in kringen van de evangelicale beweging het model van penal substitution atonement onder 871 Stephen R. Holmes, “Penal Substitution,” in T&T Clark Companion to Atonement, ed. Adam J. Johnson (London: Bloomsbury T&T Clark, 2017), 307.

872 Holmes, “Penal Substitution,” 308.

873 William A. Dyrness, “Evangelical Theology and Culture,” in The Cambridge Companion to

Evangelical Theology, ed. Timothy Larsen and Daniel J. Treier (Cambridge: Cambridge University

Press, 2007), 147.

874 Dyrness, “Evangelical Theology and Culture,” 147.

875 “The relevance of this cultural change to the cultural reception of penal substitutionary accounts of

the atonement is clear enough: narrating the passion of Christ using the logic of the law court made good cultural sense in a context where flogging and public execution are normal and accepted penal sanctions; once such penalties are dismissed as backward, unenlightened, and/or barbaric, the logic of penal substitu-tion becomes less culturally plausible.” Holmes, “Penal Substitusubstitu-tion,” 309.

Waar Holmes stelt dat de veranderende theologische opvattingen de veranderingen in het strafrecht weerspiegelen, beweert Timothy Gorringe juist het tegenovergestelde. Hij ziet de veranderende opvat-tingen binnen het strafrecht als een uitvloeisel van de ontwikkeling in de theologische opvatopvat-tingen over de verzoening. Vgl. Timothy Gorringe, God’s Just Vengeance: Crime, violence and the rhetoric

of salvation, Cambridge studies in ideology and religion (Cambridge: Cambridge University Press,

1996), 193-219. We zullen deze discussie hier niet verder uitdiepen, maar constateren wel dat er dui-delijk sprake is van een correlatie tussen de opvattingen over de verzoening en de opvattingen in het strafrecht in de 18e en 19e eeuw.

876 Adonis Vidu, Atonement, Law, and Justice: the Cross in Historical and Cultural Contexts (Grand Rapids: Baker Academic, 2014), 133-41.

druk te staan, aldus Holmes.877 Daartegenover staat de beschrijving van Kärkkaï-nen, die benadrukt dat het model van penal substitution atonement ook in de 18e

en 19e eeuw van grote invloed blijft in Calvinistische kringen,878 getuige de ver-zoeningstheologie van bijvoorbeeld de conservatieve presbyteriaan Charles Hodge (1797-1878).879 De veranderende opvattingen lijken in grote mate voorbij te zijn gegaan aan Amerika, niet alleen waar het de theologische hervormingen betreft, maar ook waar het de hervormingen in het strafrecht betreft. Waar we zagen dat de doodstraf in Europa grotendeels werd afgeschaft – behoudens de nasleep van WOII – zien we dat die in Verenigde Staten heden ten dage nog steeds wordt toe-gepast.

In Europa vond opnieuw een belangrijke kentering plaats als gevolg van de verschrikkingen van de Eerste Wereldoorlog. Het vooruitgangsdenken van de 19e

eeuw moest plaats maken voor opnieuw een defaitistisch mensbeeld, zo consta-teert Holmes.880 Het beeld van de vrije mens, die zelf verantwoordelijk is voor zijn keuzes, maakt (opnieuw) plaats voor het beeld van de mens die tot alle kwaad geneigd is. Die kentering uitte zich in een nieuwe opleving van het model van penal substitution atonement, zoals we dat onder meer zien in de theologie van Emil Brunner881 en bij Karl Barth, bij wie Christus als plaatsvervanger centraal staat.882

Zo vindt het model van penal substitution atonement niet alleen aansluiting bij de Amerikaanse cultuur van individuele verantwoordelijkheid, maar lijkt het na de Eerste Werelwdoorlog ook opnieuw aan te sluiten bij de veranderende Eu-ropese cultuur.