Milieu-eisen van vlinders (Lepidoptera)

Onder de vlinders trekken de dagvlinders (de superfamilies Papilionoidea en Hesperioidea) het grootste deel van de aandacht van het natuurbeheer naar zich toe, waarbij zichtbaarheid, herkenbaarheid, ‘aaibaarheid’ en de beperkte omvang van de groep een onmiskebare rol spelen. Zij vormen ook de enige groep(en) vlinders waarvoor een officiële Rode Lijst van kracht is (Van Ommering et al., 1995). Reeds eerder was een beschermingsplan opgesteld (Wynhoff, Van Swaay & Van der Made, 1989).

Stellig geven dagvlinders veel toegevoegde informatie over hun habitat (Bink, 1992), meer dan de meeste kleine vlinders (Kuchlein, 1993). Niettemin kan de invloed van kleine vlinders (ook wel als motten of micro’s aangeduid) op het functioneren van ecosystemen aanzienlijk zijn, zeker als hun rupsen in groten getale optreden. Zo kunnen stippelmotten (Yponomeutidae) hele groepen van bepaalde struiksoorten in korte tijd ontbladeren (Kooi, 1990). Ook verscheidene groepen van grote nacht- vlinders, bijvoorbeeld uiltjes (Noctuidae), pijlstaartvlinders (Sphingidae; Meerman, 1987), beervlinders (Arctiidae) en de verwantschap van de wilgenhoutvlinder (Cossidae), spelen een vitale rol in relatie tot planten. Zo zijn verscheidene uitjes en pijlstaarten belangrijke bestuivers (Fægri & Van der Pijl, 1979, p. 115 e.v.). Ook kunnen uiltjes invloed uitoefenen op de vegetatieontwikkeling, bijvoorbeeld in rietlanden (Van der Toorn & Mook, 1982; Mook & Van der Toorn, 1982; Van ’t Veer, 1991; Weeda et al., 1994, p. 200-202). De enquête leverde echter alleen gegevens over vedermotten op, naast informatie over de bewoners van één bepaald habitat, namelijk zoute gronden.

5.11.1 Vedermotten en Twaalfvederige vedermotten (Pterophoridae en Alucitidae)

Cees Gielis

Hoofdelementen

Vedermotten zijn gekenmerkt door vleugels met inkepingen. De volwassen dieren vliegen in de schemering en nacht. Overdag zijn de vlinders te vinden in hun kenmerkende rusthouding: de vleugels ineengerold en loodrecht op het lichaam gepositioneerd. Het opnemen van voeding wordt sporadisch waargenomen en geschiedt door slechts enkele soorten, in de vorm van nectar en van mineralen uit de grond of uit uitwerpselen. Rupsen hebben een uiteenlopende leefwijze: in en op bloemen en zaden, op bladeren, galvormend in stengels, minerend in stengels en wortels. Voedselplanten worden uit diverse families gerecruteerd, doch voornamelijk uit de Composieten-, Lipbloemen-, Weegbree- en Gentiaanfamilie (Matthews & Lott, 2005).

Habitats

De Nederlandse vedermotten komen in vrijwel elk bekend landschapstype voor, maar er is een duidelijke voorkeur voor open tot licht beboste terreinen. Het begrip ‘open terrein’ is in dit geval zeer rekbaar en omvat zowel schorrenkusten als

veengebieden, natte en droge heiden, beekoevers en polderlandschappen. In bossen komen relatief weinig soorten voor. Binnen ons land zijn de kalkrijke gronden in Zuid-Limburg en de duinen zeer belangrijk voor de vedermottenfauna.

Nederlandse populaties van internationale betekenis

Van de Nederlandse vedermotten bereikt een viertal – Buszkoiana capnodactylus,

Wheeleria spilodactylus, Hellinsia distinctus en Pselnophorus heterodactyla – in ons land het

noordelijkste of noordwestelijkste punt van zijn verspreiding. Of deze soorten zich op deze voorposten handhaven, uitbreiden of verdwijnen, verdient in de komende jaren speciale aandacht.

Slechts van één Nederlandse soort is het voorkomen internationaal gezien belangrijk:

Agdistis bennetii, een bewoner van de schorren in Zuidwest-Nederland en het

Waddengebied. Het voorkomen in ons land vormt de schakel tussen de zuidelijke populaties in België, Frankrijk en Engeland enerzijds en de noordelijke populaties in het Duitse en Deense Waddengebied anderzijds.

Bedreigingen en knelpunten

Uitdroging en vergrassing van natte heiden vormen een bereiging voor Stenoptilia

pneumonanthes en Buckleria paludum. Voor deze soorten is zorgvuldig waterbeheer en

het gefaseerd plaggen van groot belang. De laatste soort reageert in Noord-Brabant goed op het nu gevoerde beleid.

Integrale bescherming van kalkrijke gebieden is essentieel voor het voortbestaan van enkele soorten. In het Hollandse duingebied gaat het in het bijzonder om Porrittia

galactodactyla. De Limburgse kalkgebieden herbergen de zeer locale Alucita grammodactyla. Ook werd hier Wheeleria spilodactylus gevonden, maar deze is reeds lang

niet meer waargenomen.

Oxyptilus pilosellae, die in de duinen en in heidegebieden tamelijk veel voorkwam, is in

de afgelopen decennia uiterst zeldzame soort geworden. Zijn voedselplant Muizenoor is in het gehele verspreidingsgebied nog steeds een gewone verschijning. Met het oog op dit dier is noch een oorzaak van achteruitgang noch een beheersadvies te geven (vergelijk 4.3.6).

Dit is wel het geval voor de kleine populatie Buszkoiana capnodactylus, die langs de Geleenbeek tussen Nuth en Sittard in Zuid-Limburg voorkomt. Buiten deze locatie wordt de vlinder in het Ruhrgebied, de Harz en in Beieren aangetroffen. Haar voedselplant is Petasites hybridus, die op beekoevers groeit. Aangezien het traject van de Geleenbeek waar zij voorkomt, niet onder bescherming staat, wordt haar noordwestelijkste voorpost sterk bedreigd. Flora- en faunavriendelijk beek- oeverbeheer is dan ook zeer gewenst.

Het schorrengebied, essentieel voor Agdistis bennetii, is op zichzelf goed beschermd. Haar voedselplant Lamsoor is echter aanzienlijk achteruitgegaan door bedijkingen en veranderde sedimentatiepatronen. Bovendien staan schorren in sterke mate bloot aan verontreiniging van het oppervlaktewater (zie ook de volgende paragraaf).

5.11.2 Halofiele vlinders Maurice Jansen

Hoofdelementen en habitat

De soorten van deze groep zijn reeds geselecteerd op hun voorkomen op zilte terreinen. Deze terreinen kunnen zowel binnendijks als buitendijks liggen en verschillen onderling in zoutgehalte en overstromingsfrequentie (Jansen & Asselbergs, 1993; Jansen, 2001).

De rupsen zijn herbivoor en gebonden aan waardplanten waarvan het voorkomen een expressie is van deze en allerlei andere milieufactoren, zoals bodemsamenstelling en kwel. Deze groep van 85 à 90 soorten omvat zowel micro- als macrolepidoptera en zowel mono- en oligofage als polyfage soorten. Sommige soorten zijn beperkt tot de kust maar er zijn er ook die in de rest van Nederland heel gewoon zijn, bijvoorbeeld Pieris brassicae en Lacanobia oleracea. Als begrenzing van het schor is in buitendijkse gebieden de stormvloed- of vloedmerkzone genomen of de gordel aan de dijk- of duinvoet waar vloedmerk wordt afgezet. In binnendijkse gebieden – inlagen, karrevelden en kreken – wordt de grens gemarkeerd door mozaïek- of lintvormige begroeingen die invloed van zilte of brakke kwel aanduiden.

Buitendijks waagt een deel van de soorten zich niet verder zeewaarts dan de vloedmerkzone met zijn karakteristieke Atriplex-begroeiingen. De meer karakteristieke soorten kunnen zich buitendijks handhaven doordat de rupsen endofaag leven als mineerder in wortel, stengel of blad.

Van sommige soorten zijn de aantallen binnendijks veel hoger dan buitendijks, wat suggereert dat ze moeite hebben zich buitendijks te handhaven of het schor telkens opnieuw vanuit binnendijks terrein moeten koloniseren.

Nederlandse populaties van internationale betekenis

Monochroa moyses, waarvan de rups leeft op Heen, was tot voor kort alleen bekend uit

Nederland en Engeland en is recent in België ontdekt (Jansen, 2005). Whittleia retiella is alleen bekend van de kusten van Engeland tot en met Denemarken.

Een drietal soorten komt in Nederland sporadisch voor, terwijl ze in andere delen van Europa, Noord-Afrika of Azië frequenter worden aangetroffen. Scrobipalpa

ocellatella is eenmaal gevonden op Strandbiet in Het Zwin en bereikt hier de

noordwestgrens van zijn verspreidingsgebied, dat onder meer Zuid- en Midden- Europa omvat. Eucosma catroptrana is slechts eenmaal in Nederland aangetroffen en wel op Terschelling. Deze is gebonden aan Zulte en wordt onder meer aan de kust van Zuidoost-Engeland en de Duitse waddenkust gevonden. Hoewel Zulte in Zuidwest-Nederland zeer algemeen optreedt, is de vlinder daar nooit aangetroffen.

Aristotelia brizella is gebonden aan Lamsoor en Engels gras, en komt in Noord-Afrika

en grote delen van Europa voor. In het zuidwesten van ons land verdween de enige populatie als gevolg van de afdamming van het oostelijk deel van de Oosterschelde

(het huidige Markiezaatsmeer). Volgens Kuchlein (1993) zou deze soort ook in Zuid- Limburg zijn gevonden.

Een aantal soorten is monofaag en daardoor gebonden aan bepaalde plantengemeenschappen. Zo is Agdistis bennetii gebonden aan Lamsoor (5.11.1),

Monochroa tetragonella aan Melkkruid, Coleophora salicorniae aan Zeekraal, Coleophora adjunctella aan Zilte rus en Eucosma tripoliana aan Zulte. Ook zijn er halofiele vlinders

met een binding aan Riet.

Bedreigingen en knelpunten

De laatste decennia hebben zich veel wijzigingen voorgedaan in de oppervlakte aan schorren en in de typen van zilte terreinen. Zo zijn Zuidwest-Nederland de schorren en duinen van de Kaloot op een klein restant na verloren gegaan. Het schor van het voormalige Markiezaat, een van de soortenrijkste gebieden vanwege de bijzondere overgang van schor naar achterland met duin, weiland en bos, verloor door afdamming de getijdenwerking en is sindsdien aan verzoeting onderhevig. Maar ook de meeste terreinen die nog wel onder getijdeninvloed staan, zijn omgeven door dijken. Deze vormen een barrière voor herkolonisatie als een soort in een ongunstig jaar uit een terrein verdwijnt.

Als geheel wordt de groep van halofiele vlinders niet bedreigd, maar voor individuele soorten kan dit wel het geval zijn. Bij de inrichting van zoute terreinen is het gewenst dat een geleidelijk in hoogte oplopende overgangszone wordt gehandhaafd of gecreëerd naar hoger gelegen terreindelen, vanwaaruit vlinders na lokale extinctie opnieuw het schor kunnen koloniseren. Soorten kunnen dan overleven dank zij alternatieve voedselplanten of dank zij populaties die zich buiten overspoelingsbereik bevinden. Zo kan de rups van Gynnidomorpha vectisana naast Schorrenzoutgras ook zijn verwant Moeraszoutgras, die in de regel op zoetere standplaatsen voorkomt, als voedselplant gebruiken. Planten van brak of zout milieu zoals Heen en Zeekraal worden in tal van binnendijkse terreinen aangetroffen, waar ze stabielere leefomstandigheden voor halofiele vlinders bieden dan buitendijks.