Commissietypen en de beleidscyclus

Zoals het voor de hand ligt commissietypen op basis van hun dominante kenmerken in eerste instantie vooral vanuit een bepaald perspectief te beschouwen, zo ligt het ook voor de hand commissietypen in eerste instantie vooral in een specifieke fase van de beleidscyclus te plaatsen (vergelijk Schulz e.a., 2006: 69). In de hierna volgende afbeelding is een indeling gegeven van commissietypen naar de fasen van de beleidscyclus. Daarbij is het van belang op te merken dat ieder type commissie kan voorkomen in iedere fase in de beleidscyclus, met uitzondering van de besluitvormingsfase. Daarin is politieke besluitvorming aan de orde. De onder-staande indeling is gebaseerd op de uitkomsten van het surveyonderzoek. De afbeelding geeft het moment in de beleidscyclus weer waar de verschillende typen commissies, gezien de aanleiding voor hun instelling, hun taak- en samenstelling en

124

hun werkwijze het meest waarschijnlijk te positioneren zijn. Het gaat daarbij om een ideaaltypische indeling op basis van het empirisch onderzoek.

Afbeelding 14: commissietypen in de beleidscyclus

Zo blijkt uit het surveyonderzoek dat politieke commissies zich richten op de beïnvloeding van de agenda waarbij regelmatig wordt gepoogd tot vernieuwing te komen. Ideaaltypisch gezien past de politieke commissie bij de fase van agendering en voorbereiding in de beleidscyclus. Ook het eerder voor dit commissietype bepaalde perspectief van macht en tegenmacht waarin de politieke strijd om de alternatieven centraal staat, sluit aan bij de duiding van dit commissietype in deze fase van de beleidscyclus. De taskforce richt zich blijkens het surveyonderzoek op het geven van impulsen in de praktijk. In de samenstelling van de commissie speelt de representativiteit van leden voor doelgroepen een belangrijke rol. Zo past de taskforce ideaaltypisch gezien vooral in de fase van uitvoering. Daarbij sluit ook aan dat juist in deze fase draagvlak, zoals de in het perspectief van overleg en onderhandeling centraal staat, een belangrijke rol speelt. Dit perspectief is al eerder als meest voor de hand liggend bij de betekenisgeving van taskforces benoemd. De onderzoekscommissie kenmerkt zich blijkens het surveyonderzoek door het opzetten van een feitenreconstructie. Bovendien heeft een dergelijke commissie vaak een lerend karakter. Onderzoekscommissies worden bovendien achteraf ingezet om te bezien hoe naar de toekomst veranderingen kunnen worden gerealiseerd. Zo bezien passen onderzoekscommissies vooral in de fase van evaluatie. Daarbij sluit ook het perspectief van kennis en beleid aan dat reeds eerder

Commissietypen

Beleidscyclus ^Agendering

en voorbereiding

Besluitvorming Uitvoering Evaluatie

Taskforce Evalu ati ecom mi ss ie Politiek e comm issie Evalu ati ecom mi ss ie Onderzoekscommissie Evalu ati ecom mi ss ie

125 voor dit commissietype is bepaald. Daarin staat de verbinding van kennis aan beleid centraal en wordt vooral gelet op de doorwerking van adviezen van commissies. Hier ligt ook een link voor de feedbackloop naar de fase van agendering en voorbereiding. Doorwerking kan immers ook via de fase van agendering en voorbereiding een plaats krijgen in de volgende besluitvormingsronde. Voor de evaluatiecommissie kan eigenlijk geen ideaaltypische fase in de beleidscyclus worden bepaald. De taken ‘reflecteren’ en ‘evalueren’, die in het surveyonderzoek naar voren zijn gekomen voor dit commissietype, passen in de fase van evaluatie in de beleidscyclus. In andere fasen ligt het ook voor de hand van een commissie met dergelijke taken gebruik te maken. Eerder is al geconstateerd dat de evaluatiecommissie niet op voorhand vanuit een van de perspectieven te duiden is. Daarbij aansluitend ligt het ook niet voor de hand de evaluatiecommissie op voorhand in een van de fasen van de beleidscyclus te plaatsen.

Bovenstaande weergave impliceert niet dat in ieder beleidsproces steeds drie commissies worden ingesteld, steeds een ander commissietype in iedere fase van de beleidscyclus. Al is dat in de praktijk overigens wel mogelijk. Binnen dezelfde fase kan meer dan een commissie rond een bepaalde kwestie worden ingesteld. Vliegtuiggeluid rondom Schiphol is een dergelijk thema, waar verschillende commissies zich op hebben gericht. De commissie-In ’t Veld behandelde vliegtuig-geluid nog als onderdeel van het bredere thema ‘groei en milieu’ rondom de nationale luchthaven. In deze periode is sprake van de noodzaak van een technische uitwerking en het meetbaar maken van vliegtuiggeluid. Deze kwestie wordt door de commissie-In ’t Veld geagendeerd. Wanneer de commissie-Berkhout zich eenmaal op het vliegtuiggeluid rondom Schiphol richt, is deze technische kwestie inmiddels doorontwikkeld tot een heikel thema en worden er ook Kamervragen over gesteld. De commissie-Eversdijk, die zich net als de commissie-Berkhout heeft bezig-gehouden met een meetsystematiek voor geluid rondom Schiphol, is tenminste evenzeer met een politieke als met een technische kwestie bezig geweest. Deze drie commissies volgen elkaar op in de tijd. Ze kunnen overigens alle drie tot de agenderings- en voorbereidingsfase worden gerekend. In onderstaand overzicht wordt een samenvatting gegeven van de commissietypen in combinatie met de perspectieven en de fasen uit de beleidscyclus.

126

Afbeelding 15: samenvattend overzicht van standaardpatronen

Fase beleidscyclus Perspectief Onderzoekscommissie Onderzoekscommissies kunnen

gezien hun aard vooral in de evaluatiefase van de beleidscyclus worden geplaatst.

Onderzoekscommissies krijgen door het standaardpatroon dat hiermee samenhangt in eerste instantie vaak vanuit het perspectief van kennis & beleid betekenis.

Politieke commissie Politieke commissies zullen als standaardpatroon vooral in de fase van agendering en voorbereiding een rol spelen.

Gegeven het standaardpatroon ligt voor de hand dat aan politieke commissies in eerste instantie vooral vanuit het perspectief van macht en tegenmacht betekenis wordt gegeven.

Taskforce Het standaardpatroon is dat taskforces vooral in de uitvoeringsfase van de beleidscyclus zullen worden ingezet.

Op basis van de actiegerichte aard van taskforces is het

standaardpatroon dat ze vanuit het perspectief van overleg en onderhandeling betekenis krijgen. Evaluatiecommissie Een evaluatiecommissie wordt als

standaardpatroon ingezet, in drie fasen in het beleidsproces te weten: agendering & voorbereiding, uitvoering en evaluatie.

Aan de evaluatiecommissie kan op voorhand niet vanuit vooral een van de drie en daardoor juist vanuit alle drie de perspectieven tegelijk betekenis worden gegeven.

5.7 ‘Wetenschappers’ en ‘politici’ nader bezien

Dit leidt ook tot nadere reflecties op de Commissie Besluitvorming Irak die aan het begin van dit hoofdstuk centraal stond. Vanuit het gedifferentieerde denken over commissies zijn de verschillende opstellingen van Balkenende en Davids rond de benoeming van leden in de Commissie Besluitvorming Irak te verklaren. Balkenende stelt voor politici in de commissie te benoemen. Deze zet is vooral vanuit het standaardpatroon van een politieke commissie goed te duiden. De aanleiding voor het instellen van de commissie laat zich het best in termen van een heikele kwestie verklaren. Het onderzoek naar de oorlog in Irak betreft een politiek thema. Het is inzet van het politieke spel tussen fracties in beide Kamers. Balkenende bevindt zich in de (mogelijk) lastige positie dat zijn opstelling tegen een onderzoek naar de oorlog in Irak wordt uitgelegd als ‘iets in de doofpot proberen te stoppen’. Een parlementaire enquête, maar ook een (door hem zelf ingestelde) onderzoekscommissie, kan zijn positie als minister-president schaden. Vanuit hem geredeneerd is zeker sprake van een heikele kwestie. De

commissie-127 Davids zou vanuit zijn perspectief vooral een rol kunnen spelen in het helpen versoepelen van posities van partijen in het debat over de steun aan de oorlog in Irak (geredeneerd vanuit het perspectief van macht en tegenmacht) en ruimte kunnen maken voor fracties en partijen om achter de schermen vooruitlopend op de conclusies alvast over de consequenties na te denken. Balkenende heeft een politieke oplossing nodig. Is het niet binnen de muren van de beide Kamers dan waarschijnlijk toch wel ten overstaan van de media en in het publieke debat. Balkenende zelf heeft overigens altijd beweerd dat er niets te verbergen is en dat een integere afweging is gemaakt omtrent het verlenen van politieke steun aan de inval in Irak.⁷³ Nieuwe feiten, die bij het maken van een feitenreconstructie naar voren zouden kunnen komen, zijn in het onderzoek van de commissie-Davids niet te verwachten, zo is zijn stellige overtuiging. Het standaardpatroon van een onderzoekscommissie lijkt hier op voorhand minder van toepassing.

De uiteindelijke keuzes van Davids om ten eerste wetenschappers in de commissie op te nemen omwille van hun deskundigheid en om zich ten tweede vooral te richten op de feiten en geen politiek oordeel te vellen, kunnen wel vanuit het standaardpatroon van een onderzoekscommissie worden geduid. Davids lijkt daarmee in te spelen op de gevoelde behoefte in politiek en maatschappij om te weten te komen waar het bij de oorlog in Irak nu allemaal om te doen was. De commissie speelt een rol in het beschikbaar maken van (feitelijke) kennis om stappen in beleid, uitvoering en verantwoordwoordig te kunnen zetten (geredeneerd vanuit het perspectief van kennis en beleid). De verschillen in taakopvatting en samenstelling kunnen worden verklaard vanuit de keuze van twee verschillende perspectieven op dezelfde kwestie. Hoe de commissie in de praktijk te werk gaat en hoe zij uiteindelijk het beste kan worden geduid, kan afwijken van het standaardpatroon dat tenslotte alleen aangeeft wat in algemene zin bezien het meest voor de hand ligt. Om echt zicht te krijgen op de praktijk van commissies moet concrete casuïstiek nader worden bestudeerd.

129

6. Commissie Besluitvorming Stemmachines

6.1 Inleiding

Met enige regelmaat zijn er verkiezingen. Verkiezingen waarbij iedere kiesge-rechtigde Nederlandse burger zijn democratische recht mag uitoefenen en een stem mag uitbrengen op een kandidaat volksvertegenwoordiger van zijn keuze. Inmiddels stemmen we weer met potlood, maar tot enige tijd geleden waren er slechts een paar gemeenten die gebruik maaktten van het ‘oude vertrouwde rode potlood’. In verreweg de meeste gemeenten werd met stemmachines gestemd. Een belangrijk gedeelte van het verkiezingsproces was gedigitaliseerd en uitgewerkt in een code van enen en nullen. Met een druk op de knop is de stem uitgebracht en ’s avonds bij het kijken naar de televisie zal blijken welke impact deze stem heeft gehad. Iedere stem telt, ook als er met stemmachines wordt gestemd, maar wordt iedere stem ook echt geteld?

Weinigen weten hoe de stemmachine werkt. Voor buitenstaanders, en dat is het overgrote deel van alle Nederlanders, blijft het functioneren van de stemmachine een mysterie. Is de stem wel echt geteld? Is de stem terecht gekomen bij de kandidaat waarop de kiezer graag heeft willen stemmen? Wie heeft er toegang tot stemmachines en kunnen deze apparaten worden gemanipuleerd? Telt de stem-machine alle stemmen wel goed op? En als ik het niet eens ben de uitslag, kan ik dan een hertelling aanvragen? Deze en andere vragen maken duidelijk dat met de komst van de stemmachine een deel van het verkiezingsproces intransparant is geworden. Lang niet iedereen is even gelukkig met en heeft evenveel vertrouwen in de wijze waarop in Nederland met stemmachines wordt omgegaan. Uiteindelijk heeft dit geleid tot het instellen van de Commissie Besluitvorming Stemmachines, ook wel de commissie-Hermans genaamd.

In deze casusbeschrijving wordt verslag gedaan van het proces dat begon met de introductie van de eerste stemmachines en eindigt met de berichtgeving in de media over het rapport van de Commissie Besluitvorming Stemmachines. Wat is er nu eigenlijk gebeurd dat er een commissie voor nodig is om het probleem op te lossen? Wat heeft de commissie gedaan en op welke wijze zijn de activiteiten uitgevoerd? Wie speelt welke rol en wat gebeurt er allemaal achter de schermen? Dit is het verhaal van een verweesd dossier en van een commissie die tot taak heeft ‘schoon schip’ te maken met het verleden.⁷⁴

130

6.2 Achtergronden