Vallende mensen

Falling Man is een relatief korte roman: van alle hier besproken werken telt het het minste aantal pagina’s. Ook wat betreft de chronotopen, is het mogelijk om korter van stof te zijn dan bij de analyse van de overige hier besproken romans, aangezien de chronotopen er, om het maar zo te zeggen, vrij dik bovenop liggen. Het aantal tekstvoorbeelden dat ik aanhaal ter illustratie van de in deze analyse getoonde chronotopen is onderdeel van tientallen voorbeelden. Ze liggen, om het zo te zeggen, voor het oprapen. Er wordt, zo lijkt het, minder subtiel met de representatie van tijd en ruimte omgegaan zoals het geval was met de vorige romans. [

Falling Man speelt zich af voor, na en tijdens de aanslagen. De romanfragmenten met Hammad beschrijven een wereld vóór 9/11, de opening en het slot van het boek handelen over hoe Keith vlucht uit de Noordtoren en de overige delen, waarin Keith en Lianne worden gevolgd, spelen zich af in de maanden en jaren na de aanslagen. De representaties van tijd, ruimte en handeling in die romanstukken vóór en na de aanslagen, lijken bijzonder veel op elkaar. Dit is opvallend aangezien er in deze delen verschillende personages worden gevolgd. In de gebeurtenissen die zich afspelen vóór elf september staat Hammad centraal, de vertelling na de aanslagen handelt juist over Keith en Lianne.

Hammad weet dat de aanslagen gaan plaatsvinden, sterker nog: hij zal er een doorslaggevende rol in spelen. Maar hij is weinig enthousiast over de martelaarsrol die hij zal gaan vervullen, integendeel: Hammad lijkt het grootste deel van de tijd behoorlijk depressief. De op handen zijnde gebeurtenissen zijn van invloed op de wijze waarop hij tijd en ruimte ervaart. Vanaf het moment dat de plannen om Amerika aan te vallen vaste vorm aannemen, vertraagt voor Hammads gevoel de tijd: “There was a rush, a pull that made it hard to see beyond the minute.”³⁹³ Hij herinnert zich een zin uit de Koran: “The

world changes first in the mind of the man who wants to change it. There was the feeling of lost history.”³⁹⁴ Naarmate 9/11 dichterbij komt, gaat de tijd steeds trager. Dit bereikt een hoogtepunt in de laatste scène, wanneer Hammad in het gekaapte vliegtuig zit en na een vechtpartij met de passagiers gewond is geraakt: “Everything was still. There was no sensation of flight…all of life’s lost time is over now.”³⁹⁵

Deze tijdservaring wordt veroorzaakt doordat Hammad weet dat hij er binnenkort niet meer zal zijn. Wanneer hij een aantal maanden in Amerika leeft voor zijn pilotentraining, ervaart hij de ruimte heel anders: “[Hammad, E.D.] felt the draw of some huge future landscape opening up, all mountain and sky.”³⁹⁶ Dit toekomstlandschap is het Amerika van ná de aanslagen, dat zal zijn overgenomen door de Islam. Toch kan hij zich deze toekomst niet levendig voorstellen en lijkt de ruimte even bevroren als de tijd: “where the landscape consumed him, waterfalls frozen in space, a sky that never ended. it was all Islam, the rivers and streams. Pick up a stone and hold it in your fist, this is Islam”³⁹⁷

Hoewel Hammad braaf de pilotenopleiding volgt en de lyrische redes van zijn medekapers aanhoort waarom de aanslagen een goed idee zijn, wordt hij lusteloos. Hij 393 Pag. 82 394 Pag. 80 395 Pag. 237-238 396 Pag. 82 397 Pag. 172

zwerft door de steden waar zijn broeders hun geheime hoofdkwartier hebben. Hij weet zich geen raad meer met zichzelf en ziet het nut van zijn daden niet meer in. In deze passages valt het op dat Hammad eigenlijk nergens meer zin meer heeft en maar wat rondstruint.

Bovenstaande ervaring van tijd en ruimte, gepaard met het idee dat iedere daad zinloos is, komt ook naar voren in de romandelen die zich na de aanslagen afspelen. Keiths tijdsbesef is door de aanslagen veranderd. Wanneer hij terugkijkt op de eerste dagen na elf september ervaart hij deze als: “…that lifelong week, three days after the planes”.³⁹⁸ De toekomst lijkt te zijn verdwenen: “The idea of later was elusive”³⁹⁹ en zijn tijdservaring vertraagd: “He [Keith, E.D.] began to think into the day, into the minute. It was being here, alone in time…things seemed still, they seemed clearer to the eye… He noticed things, all the small lost strokes of a day or a minute, how he licked his thumb and used it to lift a bread crumb off the plate and put it idly in his mouth.”⁴⁰⁰ Hij merkt dat hij zelf ook langzamer gaat: “it was Keith also who was going slow, gazing inward”⁴⁰¹ en “in one hundred years or so, he [Keith, E.D.] would be forty.”⁴⁰² Wanneer hij dit denkt, is hij pas achtendertig! Dit lijkt sterk op het vertraagde tijdsgevoel waar Luke in The Good Life en Art Spiegelman in In the Shadow last van hebben. De aanslagen brengen blijkbaar een gewijzigd tijdsbesef met zich mee.

In de roman is er een scène waarin Lianne de performancekunstenaar “falling man” ziet, vlak voordat hij – ogenschijnlijk zonder veiligheidstouwen – voor een trein wil springen. Lianne houdt haar adem in wanneer ze de trein hoort naderen: “She could almost count the tenths of seconds as it [de trein, E.D.] grew louder.”⁴⁰³ Ze staat op het punt een rampzalige gebeurtenis – de zelfmoord van een man – mee te maken waarop de tijd vertraagt. In Falling Man wordt gesuggereerd dat een op handen zijnde ramp een vertraagde tijdservaring veroorzaakt.

Ook de ruimte is na de aanslagen veranderd: “It [de ruimte rondom Ground Zero, E.D.] was not a street anymore but a world, a time and space of falling ash and near night. The roar was still in the air, the buckling rumble of the fall. This was the world now.”⁴⁰⁴ De formulering “near night”is veelzeggend: de duisternis komt maar is er nog niet. Ook valt hier een vergelijking te maken met In the Shadow. Net zoals in dit werk de brandende toren steeds op de achtergrond aanwezig blijft, is het in Falling Man de “roar” van de vliegtuigen die maar in de lucht blijft hangen. De personages zijn als de dood voor een nieuwe aanslag. “The sky seemed so near”⁴⁰⁵ verzucht Lianne na de aanslagen. Net zoals Oskar uit ELIC durft ze niet meer de metro te nemen uit angst voor een aanslag en⁴⁰⁶ Keith durft niet meer met de lift.⁴⁰⁷ Lianne vreest een herhaling van 9/11: “All of us are targets now”.⁴⁰⁸ De ruimte is ronduit bedreigend geworden: op een gegeven moment 398 Pag. 8 399 Pag. 200 400 Pag. 65 401 Pag. 66 402 Pag. 157 403 Pag. 167 404 Pag. 3 405 Pag. 170 406 Pag. 225 407 Pag. 26 408 Pag. 47

wordt er een flatgebouw beschreven dat wordt vergeleken met het filmmonster Godzilla: “it created its own weather systems, with strong currents of air sometimes shearing down the face [cursv. E.D.] of the building and knocking old people to the pavement.”⁴⁰⁹

De ruimte krijgt naarmate de roman vordert steeds dreigender trekken en dat niet alleen: zij krijgt ook steeds lichamelijker kenmerken. Zo wordt de hemel als volgt beschreven: “a ribbbed sky with taller bundled clouds bleeding [cursv. E.D.] down”.⁴¹⁰ Hier tegenover wordt er wat betreft de weergave van het lichaam termen gebruikt die normaal gesproken alleen van toepassing zijn op gebouwen. Wanneer een groep mensen vol ongeloof naar de instortende torens kijkt, lezen we : “they are faces in collapse”⁴¹¹. ‘Collapse’ is een woord dat normaliter van toepassing is op gebouwen. Even later ziet Keith een vrouw lopen “…with police tape wrapped around her head and face, yellow caution tape that marks the limits of a crime scene.”⁴¹² Dit soort tape wordt normaliter gebruikt om een plaats delict af te bakenen. Er is een aanslag gepleegd op zowel de gebouwen als de inwoners van New York waardoor er tussen deze twee een gelijkschakeling ontstaat, een gelijkschakeling die ook in Saturday aan bod komt, zij het dat in die roman de gelijkschakeling ontstaat vanwege Henry’s beroep als arts. Wanneer achter hem de Noordtoren instort, denkt Keith: “that was him coming down, the north tower.”⁴¹³

Tijd, ruimte en handeling worden beïnvloed door de wetenschap, dat er (nog) een ramp zal plaatsvinden. Het is aftellen geblazen tot het moment dat het allemaal misgaat. Dit laat de tijd vertragen en de ruimte een dreigende vorm aannemen. De personages weten niet meer wat ze moeten doen. Lianne begeleidt weliswaar nog steeds de Alzheimerpatiënten maar ziet er het nut niet meer van in. Keith beleeft een korte romance die wordt gekenmerkt door zijn lusteloosheid. Hij weet niet waarom hij het doet en breekt de affaire dan ook snel af. Niemand weet hoe hij of zij om moet gaan met hun angstgevoelens waardoor een grote passiviteit optreedt.

Tijd en ruimte worden bepaald door naderend onheil, en het is hier dan ook de chronotoop van naderend onheil die de representatie van beide bepaalt en bovenstaande handelingen, of beter gezegd: een onvermogen tot handelen, tot gevolg heeft. Het is opmerkelijk dat deze chronotoop zich ook, in tegenstelling tot de overige hier besproken romans, voordoet in de passages die zich vóór elf september afspelen en die draaien om Hammad. Tegelijkertijd is deze chronotoop in de roman duidelijk verbonden met 9/11 zelf. Bovengenoemde ervaring van tijd, ruimte en handeling vinden we terug bij Hammad vanaf het moment dat hij begint mee te helpen met het voorbereiden van de aanslagen. En zij laat zich ook gelden bij Keith en Lianne na de aanslagen.

Bachtin schrijft in Forms of Time dat bepaalde chronotopen zich op verschillende niveaus in de tekst kunnen bevinden. In het geval van Falling Man en de chronotoop van het naderend onheil is hiervan zeker spreke. Niet alleen is de chronotoop van het naderend onheil aanwezig in bovengenoemde romandelen, ook is er één personage waar deze chronotoop in het bijzonder van op toepassing is: David Janiak, de performance artist die de “falling man” speelt op de straathoeken van New York.

409 Pag. 71 410 Pag. 169 411 Pag. 4 412 Pag. 5 413 Pag. 5

Janiak stort zich van bruggen, viaducten en gebouwen, tot grote schrik van omstanders. Pas op het laatst blijkt hij gezekerd te zijn en vangen touwen zijn val op. De omstanders reageren geschokt: “he brought it back, of course, those stark moments in the burning towers when people fell or were forced to jump. Its puppetry of human desperation, a humans last breath and what it held. There was the awful openness of it, something we’d not seen, the single falling figure that trails a collective dread, body coming down among us all.”⁴¹⁴ Janiak zorgt ervoor dat er allerlei herinneringen aan de aanslagen weer naar boven komen, sterker nog: de massa reageert hetzelfde op Janiak als op de aanslagen: zuchten van ongeloof, kreten en het grijpen naar de telefoon: “the others groping for phones, all would try to describe what they’ve seen or what others nearby have seen and are now trying to describe to them…she [Lianne, E.D.] wondered of this was his intention, to spread the word this way, by cell phone, intimately, as in the towers and in the hijacked planes”⁴¹⁵ Lianne is één van de omstanders en houdt haar adem in: “there was something awful about the stylized pose, body and limbs, his signature stroke. But the worst of it was the stillness of itself and her nearness to the man, her position here, with no one closer to him than she was.”⁴¹⁶ Wanneer Lianne hem ziet springen, vertraagt de tijd. Janiak valt en blijft halverwege zijn val hangen. Hij is onderweg naar zijn dood maar zal niet te pletter storten. Het einde zal naderen maar voltrekt zich nog niet. Er is slechts passiviteit, een volkomen overgave aan de val.

Janiak is een belichaming chronotoop van het naderend onheil. Hij valt en valt maar zal nooit de grond raken, net zoals de tientallen mensen die uit de ramen sprongen en werden gefilmd maar wiens lichaam we nooit zagen. En ook hier is de ruimte bedreigend: niet alleen dreigt zijn lichaam te pletter te slaan: het is de grond beneden hem die ervoor zorgt dat hij te pletter kan slaan.

De kleding van Janiak is geïnspireerd op een foto van een ‘echte’ falling man. Het valt Lianne direct op: Janiak heeft eenzelfde soort wit T-shirt aan als een van de jumpers. Een wit shirt speelt in de roman een nog grotere rol. Het gaat hier om een shirt dat Keith naar benden ziet dwarrelen, vlak nadat hij minuten na de aanslagen, in shock het WTC uitstrompelt: “A shirt came down out of the high smoke, a shirt lifted and drifting in the scant light and then falling again.”⁴¹⁷ Ook tijdens de eindscène, waarin er wordt teruggeblikt op de aanslagen, wordt dit shirt weer vermeld. De roman eindigt er zelfs mee: “Then he [Keith, E.D.] saw a shirt come down out of the sky. He walked and saw it fall, arms waving like nothing in this life.”⁴¹⁸ Het lichaam is allang verdwenen. Liannes stiefvader verzucht op een gegeven moment dat zelfs America is verdwenen na de aaslagen: “There is an empty space where America used to be.”⁴¹⁹ Ruimte is bedreigend omdat het een nieuwe aanslag toelaat maar óók omdat de ruimte zoals men haar kent, kan verdwijnen, als zij door alle gebeurtenissen niet meer correspondeert met de ruimte waarmee men vertrouwd is. De chronotoop van het naderend onheil valt in Falling Man te betrekken op zowel de ervaring van tijd en ruimte als de handeling die hierop volgt van Keith, Lianne en Hammad als op de mensen die op 9/11 uit de ramen sprongen van de 414 Pag. 33 415 Pag. 165 416 Pag. 168 417 Pag. 4 418 Pag. 246 419 Pag. 193

brandende torens. De zogenaamde “falling men” springen wel maar komen nooit neer. De tijd wordt met andere woorden stil gezet. Tegelijkertijd neemt dit de aanwezigheid van een op handen zijnde ramp niet weg.