Terug in de tijd

De chronotopen van het naderend onheil en die van het teruggrijpen op het verleden bepalen het grootste gedeelte van ELIC. Het is echter van belang om stil te staan bij een visie op tijd, ruimte en handeling die tegen het einde van de roman haar intrede doet.

In een van de laatste hoofdstukken, “My Feelings”, schrijft grootmoeder Schell een brief aan Oskar waarin ze vertelt over een droom die ze heeft terwijl opa Schell en Oskar de grafkist vullen met brieven. In deze droom gaat ze terug naar de avond dat het

bombardement op Dresden plaatsvond. Hierbij is er sprake van achterwaartse chronologie. De gebeurtenissen worden als het ware teruggespoeld:

“In my [Grootmoeder Schells, E.D.] dream, all of the collapsed ceilings re-formed above us. The fire went back into the bombs, which rose up and into the bellies of planes whose propellers turned backward, like the second hands of the clocks across Dresden, only faster.”¹⁸⁴

Langzaam maar zeker wordt alle vernietiging ongedaan gemaakt. Aanvankelijk lijkt dit een positieve verandering: er wordt beschreven hoe de kleur bruin verandert in een regenboog van kleuren en hoe moeders die een kind verloren hebben de schaar zetten in hun rouwgewaden.¹⁸⁵ Maar gaandeweg wordt deze achterwaartse tijdreis grimmiger. De zondvloed wordt bijvoorbeeld ongedaan gemaakt. Alle dieren stappen uit de ark van Noach.¹⁸⁶ Er wordt gerefereerd aan de Bijbel, een werk dat ook een bepaalde vorm van tijd en ruimte vertegenwoordigt. Er is sprake van de christelijke heilsgeschiedenis: het einde der tijden waarop Gods koninkrijk op aarde zal komen. Heel het bestaan op aarde draait om het afwachten van dit moment. De ruimte zal dan even de vorm aannemen van het Paradijs alvorens zij weer woest en ledig wordt. Door terug te gaan in de tijd, wordt er echter een grotere afstand geschapen tussen de mens en de eindtijd en dus tot het Paradijs.

Er wordt benadrukt dat dan ook al het goeds van de schepping verdwijnt, waaronder de zondvloed. Aanvankelijk leek de zondvloed een ramp, een teken van Gods teleurstelling in de mens. Maar de zonvloed was ook bedoeld om een einde te maken aan het toenmalige ongeloof en onrechtvaardigheid op aarde. Door de zondvloed ongedaan te maken, verdwijnt de gezuiverde aarde, en het verbond dat God, naar aanleiding van de zondvloed, met de mensen sloot: “Ik [God, E.D.] sluit nu met jullie mijn verbond…Ik beloof jullie dat ik het leven op aarde niet nog eens zal vernietigen door een grote watervloed….Deze boog [regenboog, E.D.] is het teken van het verbond dat ik heb gesloten met alles wat op aarde leeft.”¹⁸⁷ Ook de regenboog verdwijnt in grootmoeders visioen: “The rain came after the rainbow”.¹⁸⁸ Doordat de regenboog verdwijnt met de regen, wordt ook het pact met God ongedaan gemaakt.

De aarde is weer overgeleverd aan chaos. Grootmoeder Schell besluit haar brief met: “God brought together the land and the water…evening and morning, something and nothing. He said, Let there be light. And there was darkness.”¹⁸⁹ Hier worden ruimte (“the land and the water”) en tijd (“evening and morning”) ongedaan gemaakt. Het gevolg is duisternis. Teruggaan, de tijd proberen ongedaan te maken, de ruimte proberen te herstellen: het heeft volgens grootmoeder Schell allemaal geen zin. Ze besluit haar droom met de volgende woorden: “The mistakes I’ve made are dead to me.”¹⁹⁰ Het verleden is gebeurd en heeft geen invloed meer op haar verdere leven. Vervolgens schrijft

184 Pag. 307

185 Pag. 309

186 Pag. 312-313

187 De Groot Nieuws Bijbel met aantekeningen, 1998, Katholieke Bijbelstichting, Den Bosch, Genesis 9 vers 8-17

188 ELIC, pag. 313

189 Ibidem, 313

ze: ”But I can’t take back the things I never did”.¹⁹¹ Hierbij wordt de nadruk op de toekomst gelegd. Oma besluit haar brief door te zeggen dat het haar spijt dat ze Anna nooit vertelde hoeveel ze van haar hield. Daarom is het volgens haar onzinnig om terug te willen gaan in de tijd: alles wat je nooit hebt gedaan, nog steeds niet zal gebeuren.

Op dezelfde avond als waarop zijn grootmoeder deze droom heeft, keert Oskar terug van de begraafplaats waar hij zijn vaders grafkist heeft opgegraven. Hij zit op zijn bed en bladert door het “Stuff”-boek. Het is inmiddels aardig vol geraakt. “I [Oskar, E.D.] was going to have to start a new volume soon.” Vervolgens zucht hij en herinnert zich dat het juist papier was wat de brand in het World Trade Center veroorzaakte. Dit is dezelfde conclusie als die zijn grootmoeder trok nadat haar ouderlijk huis was afgebrand. Papier kan gevaarlijk zijn.

Oskar heeft in zijn “stuff”-boek een stapeltje foto’s ingeplakt waarop te zien is hoe de “falling man” valt. Oskar verandert de volgorde van de plaatjes waardoor het lijkt alsof de man omhoog valt. “And if I’d had more pictures, he would’ve flown through the window”.¹⁹² Hierop volgt een tweede stuk achterwaartse chronologie waarbij Oskar beschrijft hoe de aanslagen ongedaan worden gemaakt en zijn vader weer bij hem in bed kruipt om hem verhaaltjes te vertellen. Oskar besluit met : “We would have been safe.”¹⁹³

Maar dat is niet zo. Er zou immers meer papier voor nodig moeten zijn om de tijd achteruit te laten gaan en papier is, zo blijkt uit de roman, gevaarlijk. Het is kiezen tussen twee kwaden. Hoewel de ruimte zich, wanneer je teruggaat in de tijd, herstelt, zal het eindpunt duisternis zijn. Er wordt voor gekozen om door te gaan met leven. Waar de ruimte en tijd in het geval van de chronotopen van het naderend onheil en die van het teruggrijpen op het verleden komt uit het einde van de roman het idee naar voren dat het belangrijk is om je op de toekomst te richten.

Enkele weken na de aanslagen voert Oskars klas een ingekorte versie van Hamlet op. Oskar “speelt” de schedel van Yorick, Hamlets hofnar. Tegen deze schedel zegt Hamlet, gespeeld door pestkop Jimmy Snyder: “Alas, poor Yorick. I knew him, Horatio; a really funny and excellent guy. I used to ride on his back all the time, and now, it’s so awful to think about!”¹⁹⁴ Wanneer Oskar op het podium staat, vraagt hij zich opeens het volgende af: “I wondered, for the first time in my life, if life was worth all the work it took to life”. What exactly made it worth it?”¹⁹⁵ Hierop fantaseert Oskar dat hij met behulp van de schedel iedereen vermoordt.¹⁹⁶ Hij wil zijn moeder, zijn grootmoeder doden, zelfs zijn overleden vader. De parallellen tussen Extremely loud and incredibly

close en Hamlet zijn opvallend. We hebben in beide gevallen te maken met een jongen wiens vader opzettelijk is vermoord en die het niet kan hebben dat zijn moeder een andere man in haar huis toelaat. Al Hamlets beweegredenen worden gemotiveerd vanuit de aanwezigheid van de geest van zijn vader. Hetzelfde geldt voor Oskar: hij trekt heel New York door om zijn vader min of meer op te sporen, vanuit de overtuiging dat zijn vader nog ergens is. Ook heeft Oskar last van waanzin, evenals Hamlet. Op een zeker

191 Ibidem, 309 192 Pag. 325 193 Pag. 326 194 Pag. 143 195 Pag. 145 196 Pag. 146

moment luistert hij een gesprek af tussen zijn moeder en zijn psycholoog. De laatste wil Oskar laten opnemen in een gesloten inrichting totdat Oskar zichzelf niet meer slaat.¹⁹⁷

Er zijn veel parallellen tussen Oskar en Hamlet. Maar er is een groot verschil. Waar in Hamlet iedereen sterft, deels dankzij Hamlets eigen onvermogen beslissingen te nemen, is Oskar ondernemend en wil iedereen redden. Er wordt hier een hoopvoller toekomst geschetst dan in Shakespeare’s stuk. Oskar speelt de dood die tot leven komt. En het antwoord van de dood is te blijven leven. “To be” lijkt het devies van de roman. Er is iets heel ergs gebeurd maar dat is geen reden om bij de pakken neer te gaan zitten. Deze positieve visie komt pas aan het eind van de roman naar voren. Het grootste deel van het werk wordt bepaald door de chronotopen van het naderend onheil en die van het teruggrijpen op het verleden.

7.6 Everything is Illuminated

Er zijn veel overeenkomsten tussen ELIC en Foers romandebuut, Everything is

Illuminated (EII). In beide romans wordt er gezocht naar verloren gewaande familieleden, is er sprake van brieven en grootouders die wat op hun geweten hebben. Het vermoeden ontstaat, dat EII dezelfde chronotopische structuur als ELIC heeft. Dit zou kunnen betekenen dat de representaties van tijd, ruimte en handeling in ELIC niet zozeer beïnvloed zijn door 9/11 maar een andere bron kunnen hebben.

In EII wordt er verteld hoe Jonathan Safran Foer in de Oekraïne op zoek gaat naar een vrouw genaamd Augustine, die in de Tweede Wereldoorlog het leven van zijn grootvader zou hebben gered. Hij wordt hierbij geholpen door de Oekraïnse Alexander “Sasha” Perchov en diens grootvader. Uiteindelijk wordt Augustine niet gevonden maar komen ze er wél achter dat grootvader Perchov in de Tweede Wereldoorlog, om zijn familie te redden, zijn beste vriend verried. Een tweede verhaallijn is gereserveerd voor de geschiedenis van Foers voorouders die allen leefden in het dorpje Trachimbrod.

Er zijn belangrijke verschillen tussen ELIC en EII. Allereerst is er in EII geen sprake van naderend onheil. De zoektocht heeft niet de vorm van een race tegen de klok zoals in ELIC het geval is. Ten tweede is de ruimte in EII niet dreigend maar eerder onderdeel van de avontuurlijke reis van Foer. De personages ontwikkelen zichzelf waar de personages uit ELIC voor een groot gedeelte van de tijd stilstaan. Hoewel het verleden in EII een grote rol speelt, wordt er niet krampachtig op teruggegrepen zoals in ELIC.

Het gaat hier te ver om een gehele chronotopenanalyse van EII op te nemen. Wel is het echter zo dat de twee chronotopen die bepalend zijn voor ELIC, in EII geheel afwezig zijn, waardoor er mag worden gesteld dat de romans mogelijk tot verschillende genres behoren.