De gijzeling vormt een keerpunt. Allereerst wordt er ingebroken in Henry’s veilige wereld doordat Baxter en zijn handlanger weten in te breken in huize Perowne. De ruimte waarin Henry zich zo veilig waande,blijkt niet veilig te zijn. Bovendien is het huis zo groot dat Henry niet snel achter de bank kan duiken om de politie te bellen.248 Nergens is er ook maar iets in huis dat als wapen kan dienen of hem en zijn gezin kan beschermen.249 Hij kan niet vluchten: het huis is een gevangenis geworden.250 Niet voor niets wordt de woonkamer, waar het drama zich afspeelt, een wachtkamer genoemd: “…trapped in a waiting room, a no man’s land separating their ordeal from the resumption of their lives”251 Door de ruimte waar hij zich het meest thuis voelt te vergelijken met een “no man’s land”, het gebied tussen twee frontlinies, neemt de huiskamer de vorm aan van een oorlogsgebied.
Wanneer Baxter de brutale John een gebroken neus slaat, gaan bij Henry de ogen open: “Until now, Henry suddenly sees, he’s been in a fog. Astonished, even cautious, but not properly, usefully frightened. In his usual manner he’s been dreaming – of ‘rushing’ Baxter with Theo, of pepper sprays, clubs, cleavers, all stuff of fantasy. [cursv. E.D.] The truth, now demonstrated, is that Baxter is a special case.”252 Henry’s eerdere zelfverzekerdheid blijkt onterecht. Langzaam maar zeker dringt tot hem door dat er zoiets als eigen verantwoordelijkheid bestaat. Niet alles wordt bepaald door genetische aanleg “…for all the reductive arguments, Perowne can’t convince himself that molecules and faulty genes alone are terrorizing his family and have broken his father-in-law’s nose. Perowne himself is also responsible. He humiliated Baxter in the street in front of his sidekicks, and did so when he’d already guessed at his condition.”253 Hij kan zich wel voor het hoofd slaan: “Why could he not see that it’s dangerous to humble a man as emotionally labile as Baxter?”254 Het antwoord valt te vinden in de tweehonderd pagina’s die tot dit moment leiden: omdat Henry eraan voorbij gaat dat menselijk gedrag niet alleen bepaald wordt door de manier waarop de hersenen in elkaar zitten.
De ruimte wordt gedurende deze scènes vaak door lichamelijke metaforen verbeeld. Wanneer Baxter tijdens de gijzeling zijn mes even van Rosalinds keel afhoudt, maakt hij een diepe snee in de bank: “with the tip of his knife, Baxter slices open a foot-long gash in the leather sofa, just above Rosalinds head. They stare at a wound [cursv. E.D.], an ugly welt, swelling [ibid.] along its length as the ancient, yellowish-white stuffing oozes up like subcutaneous fat.”255 De snee in de bank wordt hier beschreven als een snee in een lijf. Niet alleen is Perownes familie in gevaar, ook de ruimte kan worden beschadigd. Henry ziet tot zijn schrik hoe kwetsbaar zij eigenlijk is. Baxter wordt hierbij bovendien een parodie op Henry: de anti-chirurg, die zijn veilige ruimte kan vernietigen.
Na de gijzeling acht Henry de kans op een aanslag een stuk groter:: “…a bomb in case of the jihad will drive them [Henry en zijn gezin, E.D.] out… London, his small part 248 Pag. 208 249 Pag. 208 250 Pag. 212 251 Pag. 228 252 Pag. 209-210 253 Pag. 210 254 Pag. 211 255 Pag. 217
of it, lies wide open, impossible to defend, waiting for its bomb, like a hundred other cities. Rush hour will be a convenient time”.256 De ruimte is niet langer onkwetsbaar: het is slechts een kwestie van tijd tot de volgende aanslag. De kans dat Londen wordt aangevallen, is volgens Henry opeens een stuk groter: “The authorities agree, an attack is unavailable.”257
Dit heeft gevolgen voor zijn zelfverzekerdheid, die voor groot deel berust op zijn kunde als arts. Henry denkt terug aan een reis die hij maakte naar Rome, waar een ondergronds, Romeins paleis was gevonden: “the artists had drilled through this skull of brick to discover the mind of ancient Rome. If only the mayor was right [cursv. E.D], that penetrating the skull brings into view not the brain but the mind.”258 Henry twijfelt er nu aan of je door de hersens te kennen, ook de persoon kent, laat staan dat je gedrag nog kan beïnvloeden. De ruimte is onzeker geworden, ook de omgeving. Na de Irakdemonstratie worden de straten schoongeveegd: “the states embrace is ample, ready for war”259. Wanneer Henry na de gijzeling wordt opgeroepen om in het ziekenhuis Baxter te opereren, valt hem op hoe gevaarlijk zijn omgeving is. Opeens valt het hem op dat het ziekenhuis na de aanslagen stukken beter beveiligd is en dat er overal nooddeuren zijn aangebracht.260 Het gevoel bedreigd te zijn blijft. Wanneer hij ’s avonds in bed kruipt, heeft hij nog steeds het gevoel dat Baxter in de kamer staat.261
9.6 Onvermogen
Ook over de ruimte is hij niet zo zeker meer. Henry raakt tijdens de gijzeling in paniek. Waar hij voorheen de stoïcijnse arts was die overal een antwoord op had, voelt hij zich nu opeens verlamd van angst. Wanneer hij iets probeert te bedenken om zijn gezin te redden, breekt hem het koude zweet uit: “…when Henry imagines himself to act, and sees a
gosthly warrior version of himself leap out of his body, his heart rate accelerates so swiftly that he feels giddy, weak, unreliable [Cursv. E.D.].”262 Henry kan zichzelf wel voorstellen als een “warrior version” van zichzelf: zijn lichaam is te zwak en onbetrouwbaar om een “warrior” te zijn. Hij is niet meer in staat om iets te ondernemen: hij is verlamd van angst. Alle talenten die hij als arts bezit, doen er opeens niet meer toe.
Na deze scène is Henry doordrongen van de kwetsbaarheid van het bestaan. Zijn gezin is niets meer dan “…beloved and vulnerable flesh”.263 Hierdoor raakt hij pessimistisch over zijn eigen kunnen. Waar hij aan het begin van de dag een soort wonderdokter is die met een simpel sneetje in de juiste hersendelen jarenlange pijn kan beïndigen,264 is er aan het eind van de roman iemand over die niet meer zo overtuigd is van het eigen kunnen: “He and his colleagues offer only briljant plumbing.”265
256 Pag. 276. 257 Pag. 276 258 Pag. 243 259 Pag. 243 260 Pag. 244 261 Pag. 263 262 Pag. 213 263 Pag. 213 264 Pag. 7 265 Pag. 255
Loodgieten is iets minder verfijnds dan chirurgie. Een groot deel van Henry’s zekerheden is na deze zaterdag weggevaagd.
De gijzeling vormt een keerpunt voor Henry en daardoor veranderen ook de representatie van tijd en ruimte. Perowne gelooft niet meer dat menselijk gedrag louter door genetische aanleg wordt bepaald. Ook sociale factoren spelen een rol. Dat betekent dat zijn eigen verantwoordelijkheid toeneemt maar ook dat zijn invloed op de wereld drastisch afneemt. Het lichaam en de ruimte zijn dus minder makkelijk te manipuleren. De toekomst wordt hiermee een stuk onzekerder.
Het optimisme waarmee Henry zijn dag begon, is tegen het einde van de roman verdwenen: “At the end of this day, this particular evening, he’s timid, vulnerable, he keeps drawing his dressing gown more tightly around him.”266 Weg is de supermens van diezelfde ochtend. “The certainties have dissolved into debating points…all he feels now is fear…he’s weak…scared of the way consequences of an action leap away from your control and breed new events, new consequences, until you’re led to a place you never dreamed of and would never choose- a knife at the throat.”267 Henry is onzeker geworden over de toekomst. Hij wist dat na elf september de wereld gevaarlijker geworden was, maar kan dit pas geloven na zelf te zijn bedreigd.
Wanneer hij ’s avonds aan het raam staan en denkt aan hoe er honderd jaar geleden, op dezelfde plek, misschien ook wel een dokter uit het raam keek, schiet het volgende door zijn gedachten: “February 1903. You might envy this Edwardian gent all he didn’t yet know. If he had young boys, he could lose them within a dozen years, at the Somme…He [Henry, E.D.] lives in different times, but because the newspapers say so doesn’t mean it isn’t true.”268 De 21e eeuw zou bloederiger kunnen zijn dan de voorafgaande.“Sunday doesn’t ring with the same promise as the night before. The square beneath him gives him no sign of the future.”269
Waar Henry voorheen optimistisch was en geloofde dat het in toekomst alleen nog maar beter kon worden, is hij nu pessimistisch. Bovendien is het verleden ook niet meer zaligmakend: gedachten aan de bloederige Eerste Wereldoorlog stemmen hem somber. Wie weet wat voor oorlogen er in de 21e eeuw zouden kunnen plaatsvinden! Perowne kruipt in bed: “he hears a distant rumble of an airplane.”270 Elke nieuwe dag strijken er vliegtuigen neer. Elke dag kan er een aanslag plaatsvinden. Opeens is het een geluid van een vliegtuig écht bedreigend in plaats van een mogelijk news-item. Er is sprake van een afteltijd: het is slechts een kwestie van tijd tot er een grote terroristische aanslag zal plaatsvinden. Hij draait zich om naar Rosalind: “they are alive for love, but only briefly”.271 Henry’s tijd raakt langzaam op: het is aftellen geblazen tot alles mis gaat. De handeling die hierbij hoort is een afwachten tot het mis gaat. Het gaat hier haast om het onvermogen tot handelen. Dit is de chronotoop van het naderend onheil. De ruimte die hier bij hoort is er één die ieder moment kan worden aangevallen, de tijd is historisch waarbij de geschiedenis wordt gebruikt om te beargumenteren dat de toekomst helemaal niet zo zeker is. De handeling draait om het onvermogen tot handelen. Na de gijzeling 266 Pag. 277 267 Pag. 277 268 Pag. 276 269 Pag. 273 270 Pag. 271 271 Pag. 271
opereert Henry, waarmee je zou kunnen zeggen dat hij is teruggekeerd tot zijn oude patroon. Tegelijkertijd wordt er gesuggereerd dat dit niet opschiet: het stelt hem niet gerust. Het garandeert hem geen greep op de toekomst.
9.7 Vorm
Saturday doet qua vorm denken aan een modernistische roman. Er wordt gebruik gemaakt van de zogenaamde stream-of-conciousness: een verteltechniek die tijdens het Modernisme ontstond. Bovendien heeft Saturday qua opbouw en inhoud sterke overeenkomsten met twee beroemde Modernistische werken: Mrs. Dalloway (1925) van Virginia Woolf en het verhaal “The Dead” uit de bundel Dubliners (1914) van James Joyce. Beide vertellingen spelen zich af in het tijdsbestek van een dag en in beide verhalen draait het om het geven van een feest.
In Mrs. Dalloway wordt een dag uit het leven van een uperclass dame beschreven. Net zoals Henry gaat zij een feest geven waarbij haar huis een ontmoetingsplaats zal worden voor vrienden en familie uit binnen- en buitenland. In beide romans vindt er op één dag een samenballing plaats van verleden, heden en toekomst op dezelfde locatie: de betere wijken van Londen. Beide romans spelen zich bovendien af in hetzelfde sociale milieu: dat van de Engelse upperclass. In beide romans ligt de nadruk op sterfelijkheid. In het geval van Mrs. Dalloway in de vorm van Clarissa’s en Septimus’ gedachten aan zelfmoord, in het geval van Saturday aan Henry’s twijfel aan de macht der geneeskunst. En in beide romans komt een personage dat overtuigd is van de voordelen van de beschaving, terug op zijn enthousiasme: Henry in het geval van Saturday en de onuitstaanbaar optimistische Peter Walsh in Mrs. Dalloway.
Ook in “The Dead” wordt er een feest gegeven waar heden, verleden en toekomst met elkaar versmelten. Ook hier speelt het verhaal zich af binnen één dag en vinden er gebeurtenissen plaats die de wereldbeleving van de personages op hun kop zetten. Gabriel Conroy ontdekt dat zijn vrouw vóór hem een andere geliefde had die inmiddels overleden is. Deze wetenschap geeft een hernieuwde invulling aan hun relatie en maakt een einde aan zijn optimisme. Aan het einde van de dag staat hij, net zoals Perowne, voor het raam terwijl het zachtjes begint te sneeuwen. Hij overdenkt zijn toekomst: “One by one they were all becoming shades…his soul has approached the region where dwell the vast ghosts of the dead…his own identity was fading out into a grey impalpable world: the solid world itself which these dead had one time reared and lived in was dissolving and dwindling.”…the time had come for him to set out his journey westward.”272 Tijd, ruimte en handeling komen hierbij sterk overeen met de eindscene in Saturday. En dat niet alleen: ook de slotzinnen lijken op elkaar. Bij The Dead lezen we: “His [Gabriels, E.D.] soul swooned slowly as he heard the snow falling faintly through the universe and faintly falling [onderstreping E.D.], like the descent of their last end, upon all the living and the dead.”273 En bij Saturday lezen we dat Henry in bed kruipt en Rosalind omarmt. “There’s always this, is one of his remaining thoughts. And then: there’s only this. And at last, faintly, falling [onderstreping E.D.]: this day’s over.”274 De dag komt bij Saturday
272 Joyce, pag. 192
273 Ibidem, 193
gelijk te staan aan het vallen van sneeuw. en bij beide romans is er sprake van een verlies aan onschuld en aan vertrouwen in de toekomst.
Smethurst beschreef in The Postmodern Chronotope de kenmerken van de modernistische chronotoop. Het gaat bij deze chronotoop om een grote gemene deler gaat en dat de onderzochte modernistische romans zelf uit meerdere kleinere chronotopen kunnen bestaan die niet per se typerend voor het modernisme hoeven te zijn.
Hoewel Saturday qua vorm en inhoud een flink aantal kenmerken gemeen heeft enkele modernistische romans, blijkt dit op het niveau van de chronotoop niet houdbaar. Bij de modernistische chronotoop ligt de nadruk op historische tijd en speelt ruimte een ondergeschikte rol. Dit is niet het geval met betrekking tot McEwans roman die wat betreft de nadruk op ruimte meer wegheeft van een postmoderne roman. Bovendien is er in het geval van de modernistische roman qua handeling eerder sprake van een strijd van het individu tegen de massa. Ook dit zien we niet terugkomen in Saturday.
Uit alle drie de romans spreekt de gedachte dat men de medemens onmogelijk kan kennen en is er constant sprake van nostalgie. Toch zijn er ook verschillen. In het geval van Mrs. Dalloway ligt de nadruk sterk op tijd: niet voor niets had de roman als werktitel
The Hours.275 Ook bij “The Dead” staat tijd centraal, in het bijzonder de verleden tijd. We zien dat met de aandacht voor ruimte Saturday geen kenmerken bezit van de Modernistische chronotoop.
Tegelijkertijd zegt het wel iets over tijd en ruimte dat McEwan ervoor heeft gekozen om zijn roman in een Modernistisch jasje te gieten en qua vorm en inhoud te refereren aan twee kopstukken van het Modernisme. Deze stroming had haar hoogtepunt in het interbellum. In Mrs.Dalloway wordt er meerdere malen verwezen naar de Eerste Wereldoorlog. Een van de hoofdpersonen, Septimus, pleegt zelfmoord na een trauma te hebben opgelopen in de loopgraven. Uit Dalloway spreekt een sterke angst voor nog een wereldoorlog, waarbij de gevaren en gevolgen van strijd worden benadrukt. “The Dead” draait niet zozeer oorlog maar om het idee dat al je zekerheden niet vanzelfsprekend zijn en zomaar overhoop kunnen worden gegooid. In alle drie de romans wordt een feest verpest door onvoorziene gebeurtenissen. Dit idee sluit aan bij de chronotoop van het naderend onheil: alles kan zomaar over zijn.
Smethurst schreef in The Postmodern Chronotope dat de nadruk in McEwans oeuvre op tijd ligt.276 Saturday vormt wat dat betreft een breuk aangezien het zwaartepunt ligt bij ruimte en lichamelijkheid. De tijd wordt nauwelijks geproblematiseerd en is vergeleken met de ruimte, naar de achtergrond verdwenen. Toch speelt de tijd een belangrijke rol in deze roman. In één dag verandert iemand zijn hele wereld- en toekomstbeeld. Maar dit vindt plaats doordat de zekerheid die aan de ruimte wordt ontleend, wegvalt. Wat dat betreft is er zeker een verschil met McEwans eerdere werk, waar de ruimte een aan tijd ondergeschikte plaats inneemt.
275
Mark Hussey, Virginia Woolf A to Z: a conmprehensive reference for students, teachers and common
readers to her life, work and critical reception, New York, Facts on Life, 1995 pag. 172