6.1 Voorland
Alle in deze scriptie besproken auteurs zijn al vóór het publiceren van hun elf septemberroman succesvol. Ze kunnen leven van de literatuur en hun werk is meerdere malen bekroond. Dit geldt ook voor de Amerikaanse striptekenaar Art Spiegelman (1948). In 1992 heeft hij voor zijn grafische novelle Maus (1973-1991) een Pulitzer Prijs gekregen. Alleen al in Amerika werden er 1,8 miljoen exemplaren van verkocht.108 Spiegelman werkt daarnaast als illustrator en essayist van meerdere Amerikaanse kranten en tijdschriften waaronder de New York Times en staat bekend om zijn satires op de Amerikaanse politiek en samenleving.
Eind 2002 begint hij met de eerste schetsen van wat later In the Shadow of No
Towers zal worden.109 Iedere pagina kost vijf weken om te maken en aanvankelijk heeft hij grote moeite om het werk in Amerika aan de man te brengen: geen enkele Amerikaanse krant of tijdschrift wil In the Shadow opnemen. Europa toont meer interesse: enkele afleveringen verschijnen onder andere in het Duitse Die Zeit en het Britse The Independent. Pas daarna volgen de joodse New Yorkse krant The Forward, de gratis tabloid L.A.Weekly en studentenkrant Chicago Weekly.110 Geen enkele landelijke Amerikaanse krant durft publicatie aan, zelfs het vrijgevochten New York Times niet, dat notabene zes dagen a de aanslagen een plaat van Spiegelman publiceerde op haar cover met daarop het brandende WTC. Het is lastig om deze terughoudendheidte verklaren. Er is sprake van een zeker taboe op elf septemberkunst. De redacties van bovengenoemde kranten en tijdschriften zouden bang kunnen zijn om hun lezers voor het hoofd te stoten. Andere mogelijke verklaringen zijn de relatief korte tijdsafstand en het feit dat Spiegelman berucht is vanwege zijn scherpe kritiek. Het antwoord laat zich raden. Feit is wel dat het werk wél door iedere grote Amerikaanse krant besproken werd. Er is dus zeker belangstelling.
6.2 Een echte chaos
Michiko Kakutani van The New York Times opent haar recensie met de stelling dat er tot op dat moment, we schrijven 2004, alleen nog maar teleurstellende kunst over elf september is verschenen: “All too often these creative efforts have tried to impose a
conventional narrative [cursv. E.D.] upon those events [de aanslagen, E.D.], consciously or unconsciously pushing the horror and the chaos of 9/11 into a sanitized form with a beginning, middle and end -- an end that implies recovery or transcendence…while our therapeutic culture may want to subject all experience to simplistic 12-step procedures, closure vis-a-vis 9/11 remains elusive, and the artistic efforts, which enshrine that closure, tend to feel hollow and forced.” 111 Kakutani zet zich hier af tegen een vorm van therapeutische kunst die zich volgens haar via een standaard narratief ontwikkelt. Kunst
108 Van de redactie, “A comic book response to 9/11 and its aftermath”, New York Times, 07-08-2004
109 Malcolm Jones, “High Art”, Newsweek, 30-08-2004
110 Kenneth Baker, “Spiegelman puts 9;11 in crosshairs”, The San Fransisco Chronicle, 12-11-2004
over elf september vraagt om een nieuwe aanpak. Standaard narratievn, wat dat dan ook mogen zijn, voldoen volgens Kakutani niet.
Ze vindt dat er bij In the Shadows een narratief ontbreekt en prijst het werk hierom: “[In the Shadows consists of…] a wide spectrum of styles that, taken together, invoke the chaos and cacophony of 9/11”. Wat hier opvalt is een grote waardering voor het realistische, hoe de werkelijkheid wordt nagebootst.
Toch is het in haar ogen geen meesterwerk. Vergeleken met zijn voorganger Maus is In the Shadows haar te oppervlakkig: “it lacks those earlier books' hard-won intimacy, their layered complexity and metaphorical weight.” Bovendien is het werk niet eenduidig genoeg: “''No Towers'' is ultimately a fragmentary, unfinished [onderstreping E.D.] piece: brilliant at times, but scattershot, incomplete and bizarrely truncated. What it does do is suggest one aesthetic approach for grappling with the enormity of 9/11.”
Kakutani’s waardering hangt sterk samen met de visuele aspecten van In the
Shadows. Zo schrijft ze: “thus far words alone have proven curiously inadequate as a means of testimony.” Omdat elf september vooral via beeldmateriaal werd verspreid, valt een medium waar het visuele centraat staat zoals bij In the Shadows, goed bij de meeste critici. Een andere recensent van de New York Times, David Hajdu, beschouwt de chaotische stijl van In the Towers als een geslaagde manier om de zogenaamde “multiformity” van het internet na te bootsen.112
Niet iedereen is enthousiast over het tekenwerk. Criticus Douglas Wolk van The
Washington Post vindt dat In the Shadows in het niet valt bij Spiegelmans eerdere werk. “They [de tekeningen in In the Shadow, E.D.] don't have anything like the force of Spiegelman's famous black-on-black New Yorker cover illustration of the towers. He's venting in all directions rather than making a point.”113 Het werk bevat juist geen narratief volgens hem en het chaotische karakter van de strip stuit hem tegen de borst: “In practice, though, it's [In the Shadows, E.D.] a colossal wet firecracker, a trifle blown up to enormous size and heft”. Hij legt geen verband tussen de chaotische stijl van In the
Shadows en de chaos van de aanslagen. De critici die dat wél doen, hebben meteen waardering voor de stijl. Hieruit valt een voorkeur waar te nemen voor realisme.
6.3 Politieke aspecten
Een groot gedeelte van de recensenten benadrukt de politieke aspecten van In the
Shadows. Spiegelman maakt er geen geheim van wie in zijn ogen de ware boosdoeners zijn: de Republikeinse regering onder leiding van president Bush. Volgens hem hebben zij de aanslagen gebruikt voor hun eigen politieke agenda. Hierbij is het feit dat Spiegelman een New Yorker is volgens enkele critici van groot belang. Criticus Christopher Theokas van USA Today schrijft: “The rest of the country had moved on, but New York had not. It was the catalyst for this collection”114. Recensent Carlo Wolff van
The Boston Globe gaat hier verder op in: “"No Towers" treats Washington as a separate nation and is being published to coincide with the third anniversary of 9/11. It's a New York scold of the current administration. It's also a profound act of engagement…This
112 David Hajdu, “Homeland insecurity”, The New York Times, 12-09-2004
113 Douglas Wolk, “Art Spiegelman's audacious but ultimately leaden take on Sept. 11, and a trio of
contrasting delights”, The Washington Post, 12-09-2004
work puts him back in the polemics game.”115 Het lijkt haast alsof er naar een excuus wordt gezocht voor Spiegelmans kritiek: hij is kritisch maar dat is omdat hij een New
Yorker is. Dit is een relatief veilige manier van omgaan met een werk dat zo kritisch is als
In the Shadows en het klinkt haast alsof Theokas en Wolff de maker willen excuseren. Hoewel er met betrekking tot In the Shadow sprake is van een duidelijke politieke stellingname, gaan de overige critici hier niet dieper op in dan te stellen dat Spiegelman wat tegen het establishment schopt. Meerdere malen worden in het werk de regering Bush en de Amerikaanse bevolking op de hak genomen en ook zichzelf spaart Spiegelman niet. Abe Novick, criticus van The Christian Science Monitor, waardeert deze satirische elementen: “I've seen for myself and read plenty about how Jews have always had a way of taking pain, suffering, and tragedy and turning it around on an aggressor like a jujitsu move. Clearly, satire is one such weapon. Whether through pointed wit, sharp debate, or belly laughs so powerful that everyone just keels over, Jews are masters at it… Ironically, we [Novick is zelf ook joods, E.D.] have been able to find amusement in even the worst of situations.”116 Oftewel: satire kan de scherpe randjes van de realiteit verzachten. Satirische kunst kan dus heilzaam zijn, een standpunt dat lijnrecht valt op te maken dat een satire over de aanslagen gevoelig kan liggen.
Er wordt meer gesproken over de kleurrijke pagina’s en het ongewone formaat dan over de politieke implicaties van het werk. Slechts twee critici wagen zich hieraan. Hajdu merkt het verband op dat Spiegelman in In the Shadows legt tussen de Holocaust en de aanslagen. Zo schrijft hij: “Spiegelman clearly sees Sept. 11 as his Holocaust…[and]… makes explicit parallels between the events without diminishing the incomparable evil of the death camps…as if to illustrate how the events in this book -- the devastation of Sept. 11 and the Bush administration's exploitation of it -- keep bringing back thoughts of his father's Holocaust experience”. Er had kritiek kunnen komen op de link die Spiegelman legt tussen de aanslagen en de Tweede Wereldoorlog. Maar geen enkele criticus gaat hier op in, hetgeen suggereert dat dit ‘mag’. Volgens Wolff ligt bij In the Shadow de nadruk niet zozeer op de Holocaust maar op de exploitatie van de aanslagen: “The book is about…coming to terms with a world in which news happens so quickly it's instantly commercialized. The world Spiegelman deplores, loves, and so vividly depicts is one in which rhetoric trumps passion, terrorist attacks become ads for war recruitment.” Tegelijkertijd relativeert Wolff deze uitspraak door nogmaals te benadrukken dat Spiegelman een New Yorker is.
Er is zeker waardering voor de scherpe randjes van In the Shadows, ondanks de vele verexcuseringen. Aan de andere kant veroorzaken deze ook kritiek. Op de voorkant van het werk staan vallende stripfiguurtjes afgebeeld. Dit kan worden opgevat als een verwijzing naar de zogenaamde “falling men”. Dat Spiegelman er op de voorkant van zijn werk aan refereert, stuit Baker enigszins tegen de borst: “a rain of comic strip characters drifts down, recalling the victims -- some of whom Spiegelman saw on TV -- who jumped from the flaming twin towers. Like the minority still offended by "Maus," his Pulitzer Prize-winning two-volume comics account of the Holocaust, some readers will see disrespect in Spiegelman's literally self-centered rendition of the horrors of Sept. 11.” Baker is de enige criticus die reageert op de vallende stripfiguurtjes en het verband
115 Carlo Wolff, “The sky was falling, Spiegelman drew”, The Boston Globe, 12-09-2004
legt tussen hen en de vallende man. Het is verder de moeite van het reageren niet waard of men wil misschien geen slapende honden wakker maken.
6.4 Te weinig tijd
Veel critici zijn van mening dat er nog een te korte tijdsafstand zit tussen de aanslagen en
In the Shadows. Het werk verscheen gedurende 2003 in de bladen en lag exact twee jaar na de aanslagen in de schappen. Kakutani beschouwt In the Shadow eerder als een soort voorbode van de elf septemberkunst die er nog moet komen: “In the meantime ''No Towers,'' however provisional it might be, feels like a harbinger of artistic works to come. Its frantic, collagelike juxtaposition of styles; its repudiation of traditional narrative; its noisy mix of images and words; its trippy combination of reportage, fantasy and paranoia all recall the most innovative works to come out of the Vietnam War, works like Michael Herr's ''Dispatches'' and Tim O'Brien's ''Going After Cacciato,'' which employed fractured, disjointed narratives and heightened language to capture the moral and combat ambiguities of that war, and which eventually helped to invigorate late 20th-century fiction...” Ze lijkt hier te zeggen dat er in het geval van kunst over historische gebeurtenissen een soort vorm van “overgangskunst” bestaat en dat In the Shadows hiertoe behoort: “Mr. Spiegelman does not make the most of his innovations in this volume, but his book points the way -- one way, anyway -- for artists to begin getting their minds around the horror of Sept. 11 and to memorialize the unimaginable.” Het is een goed begin, lijkt Kakutani te willen zeggen, en kan als voorbeeld dienen voor wat er nog gaat verschijnen aan elf septemberkunst. Wolff vindt het juist erg dapper dat Spiegelman nu al een werk over elf september heeft gemaakt: “This is a cry that would outshout chaos, an attempt to contextualize an event that seems to defy history. In melding humor and anger, Spiegelman's "In the Shadow of No Towers" wields merciless magic.” De korte tijdsafstand is voor hem geen probleem.
6.5 De persoonlijke ervaring
Er is grote waardering voor de wijze waarop Spiegelman zijn ervaring van de aanslagen heeft vormgegeven. Zo lezen we bij Theokas: “The painstakingly drawn illustrations have an animation-like liveliness that adds to their political statements and personal drama.” Vooral de wijze waarop Spiegelman zijn emoties verbeeldt, wordt gewaardeerd: “Images of sharp-featured citizens living in fear of more attacks -- a giant "Jihad" shoe hanging over their heads -- effectively imagines emotions after 9/11... No Towers is provocative and partisan. But it's also very personal. Spiegelman offers his fears, his horror and his anger for everyone to see.” Ook bij Hajdu is er grote waardering voor de persoonlijke elementen van In the Shadow en noemt het werk “-- an intimate memoir of the attacks on the World Trade Center”. Hij vindt het duisterder en heftiger dan Maus. Wolff benadrukt dat juist de aparte vorm van In the Shadow bijdraagt aan de indringendheid van het werk: “it seems to demand its own space”. Baker besluit zijn bespreking door te stellen dat Spiegelman met dit werk bewijst een “incomparable, indispensable artist” te zijn.
In the Shadow verschijnt later dat jaar op de “Best Books of 2004”-lijst van de
San Fransisco Chronicle.117 Recensent David Gates van Newsweek is tijdens zijn eindejaarsopverzicht ook razend enthousiast: “You don't have to be a comics aficionado to see that Spiegelman has done a superb job of capturing the tragic absurdity of life in New York City on 9/11 and for months thereafter”.118 Weer is er waardering voor de humor. In the Shadow wordt een van de bestsellers van 2004.119
6.6 Tot slot
Uit de ontvangst van In the Shadow komt een aantal ideeën en vooroordelen naar voren over “elf septemberkunst”. Er is sprake van een taboe op elf septemberkunst. In hun reacties zijn de critici enigszins terughoudend. Er worden weinig opmerkingen gemaakt over de kritische aspecten van In the Shadow. Spiegelmans felheid wordt verklaard vanuit het feit dat hij een New Yorker en joods is en lijkt daarmee te zijn geëxcuseerd. Je kunt je afvragen of een recensie de plek is om hier echt diep op in te gaan maar een zekere terughoudendheid is zeker waar te nemen.
Daardoor valt de lof voor de weergave van Spiegelmans eigen ervaringen des te meer op. De nadruk ligt in de besprekingen nauwelijks op het politieke maar op het persoonlijke. Het werk lijkt hierdoor in plaats van politiek, persoonlijker en daardoor minder scherp. Het zou kunnen dat er om deze reden de satirische elementen van het geheel worden verexcuseerd: Spiegelman spaart ook zichzelf niet. De satire verzacht de scherpe randjes van het werk. Men staat dus open voor een humoristische opmerkingen met betrekking tot de aanslagen. Anderzijds zou je kunnen stellen dat humor enigszins veilig is. Je hoeft het werk niet serieus te nemen.
Tegelijkertijd valt uit de receptie ook een voorkeur waar te nemen met betrekking tot het soort elf septemberkunst waar men eigenlijk op hoopt. Hierin zijn de critici redelijk eensgezind. Ze hebben het liefst realistische kunst. Juist dié critici zijn over het chaotische tekenwerk te spreken wanneer het wordt opgevat als een nabootsing van de chaos van de aanslagen. Nabootsing en niet zozeer bewerking wordt hier geprezen.
Tegelijkertijd wordt het werk door Kakutani niet voor vol aangezien vanwege de relatief korte tijdsafstand die er tussen In the Shadow en de aanslagen zit. Ze schaart het werk hierom onder “overgangskunst”: een bepaalde vorm van kunst die als het ware de weg moet effenen voor het “echte” werk. Twee jaar na dato blijkt te vroeg. Het zou ook heel goed kunnen dat dit werk als overgangskunst wordt omschreven, juist omdat het geen antwoorden geeft. De kritiek lijkt bovendien zelf ook niet te weten wat ze nu wil.
Uit de receptie komen wel enkele wensen naar voren. Men waardeert het feit dat er in een medium dat zo visueel is als de grafische novelle, wordt verteld over de aanslagen. Iets grafisch past daar blijkbaar bij. Nabootsing zonder al te veel kritiek, doet het ook goed. Een persoonlijk verslag zou het, volgens de critici, goed doen als elf-septemberwerk. En dit werk mag vernieuwend zijn en een zogenaamde “counternarrative” bevatten. Men zou graag zien dat de “leegte” van elf september wordt ingevuld.
117 Van de Redactie, “The years finest”, San Francisco Chronicle, 12-12-2004
118 David Gates, “From real-life terror to dramatized suburban ennui: NEWSWEEK's editors pick the 10 best books of 2004”, Newsweek, 17-12-2004