16.1 Eisen aan de elf septemberroman
In dit onderzoek is naast de chronotopische structuur van de zogenaamde 9/11-romans, ook gekeken naar de receptie van deze romans in de Amerikaanse literaire kritiek.
Ondanks het feit dat er voor dit onderzoek tientallen recensies van een groot aantal recensenten zijn besproken, is er toch sprake van onderlinge consensus. Uit de vele reacties op de vijf hier onderzochte werken valt een grote gemene deler af te leiden als het gaat om de wensen van de Amerikaanse literaire kritiek met betrekking tot de elf septemberroman.
In kern wil de Amerikaanse literaire kritiek dat 9/11-literatuur de aanslagen van betekenis voorziet. Dit gaat eigenlijk in tegen wat er in de romans gebeurt. Ieder hier behandeld werk, behalve Saturday, komt erop neer dat je de aanslagen nog niet kunt duiden. Dit botst met de verwachtingen der kritiek. De “ideale” elf septemberroman zou volgens hen antwoord moeten geven op de vraag, hoe men met de sinds 9/11 zo veranderde wereld moet omgaan.
Uit de receptie kunnen meerdere wensen worden afgeleid. Hét elf septemberwerk moet tot nadenken stemmen. In de receptie van werk uit de periode 2005-2006 wordt er nadrukkelijk gevraagd om een ethisch/politiek component, zolang de roman maar niet op een allegorie begint te lijken.
De geschiedenis dient een belangrijke plaats in te nemen in de ideale elf septemberroman. Men wil graag de Zeitgeist zien weergegeven. De aanslagen mogen daarbij niet, zoals er volgens sommige critici bij The Good Life gebeurt, worden gebruikt als couleur locale. 9/11 dient te worden uitgelicht en van betekenis te worden voorzien.
In de kritieken is er een grote vraag om “realisme”. Een roman met surrealistische componenten zoals ELIC krijgt zware kritiek te verduren. Men heeft sterke ideeën over wat al dan niet realistisch is en past in een elf septemberroman. Bepaalde personages als
Falling Man’s Hammad en Keith en Oskar uit ELIC worden als onecht beschouwd. Het “realisme” waar men om vraagt, wordt niet van een duidelijke invulling voorzien, dus de vraag wat er zogenaamd “echt” zou moeten zijn, blijft open. Men lijkt van de schrijvers te verwachten dat zij beschrijven in plaats van de werkelijkheid zoals zij na de aanslagen is, te verbeelden.
Uit de receptie-analyses komt naar voren dat de kritiek een bepaalde leeshouding heeft als het om romans over elf september gaat. Ze lezen de romans enorm letterlijk en lijken geen oog te hebben voor ironie of satire, tenzij het er echt dik bovenop ligt als bij
In the Shadow. Men lijkt de romans eerder te beoordelen op wat zij niet zijn, dat wil zeggen op welke wijze ze niét aan hun eisen van een elf septemberroman voldoen, dan wat zij wel zijn. Het lijkt er zelfs op dat men niet kan geloven dat er andere 9/11-romans ontstaan dan degene die zij voor ogen hebben. Niet voor niets wordt er tijdens de receptie van The Good Life gezegd dat McInerney langer had moeten wachten: dan had hij wél een goede elf septemberroman geschreven, dat wil zeggen: één die hun verwachtingen voldoet. Ook blijkt uit het feit dat men bepaalde schrijvers “geschikt” acht voor het schrijven van een 9/11-roman, dat ze vastomlijnde verwachtingen hebben.
Het is een intrigerende vraag waar dit ideaalbeeld van de elf septemberroman vandaan komt, een vraag die zich lastig laat beantwoorden. Toch kan er, op grond van dit
onderzoek, een hypothese worden geformuleerd. Zizek, Virilio en Baudrillard merkten op dat de mens na de aanslagen vooral op zoek is naar een houvast. Het streven naar een maakbare wereld zal na de aanslagen blijven bestaan. Men richt zich op hetgeen men al kent, een trend die ook uit de in dit onderzoek belichte romans blijkt. Veel critici die vinden dat de 9/11-romans er “te snel” zijn, vergelijken de hier besproken werken met romans die zijn geschreven naar aanleiding van grote historische gebeurtenissen zoals de Tweede Wereldoorlog of Vietnam. De beroemste werken over deze onderwerpen verschenen vele jaren nadat de desbetreffende oorlog had plaatsgevonden. Hierop concluderen de critici dat een “goede” 9/11-roman evenveel tijdsafstand zou moeten bewaren. De Amerikaanse literaire kritiek vindt dat romans over 9/11 dezelfde tijdsafstand tot hun onderwerp zouden moeten bewaren als andere romans over historische gebeurtenissen. Wat deze critici doen, is ervanuit gaan dat er een vaste formule bestaat met betrekking tot hoe je nu een “goed” historisch werk schrijft. En deze formule baseren zij op hoe het er vroeger aan toe ging. Ze gaan er aan voorbij dat de tijden veranderd zijn, dat nieuws sneller verouderd en dat men zowel in de journalistiek als in andere media sneller reageert.. De critici baseren hun verwachtingen op hoe de wereld wás in plaats van dat ze open staan voor iets nieuws. Als je het heel hard en zwart-wit stelt, doen ze eigenlijk hetzelfde als de personages in de hier behandelde romans: in plaats van open te staan voor iets nieuws, keren ze liever naar het verleden. Het is echter wel zo, dat de critici behoudend zijn ten opzichte van de romans over 9/11. In de jaren die aan de publicatie van het eerste elfspeptemberwerk heerst er een zekere taboesfeer omtrent kunst over de aanslagen.
Het is de vraag of de Amerikaanse literaire kritiek eigenlijk nog wel een roman over de aanslagen wil. Als we op Bachtin afgaan, is het juist literatuur die bevraagd, die de werkelijkheid zoals zij is, problematiseert. Afgaand op deze definitie blijkt dat de Amerikaanse literaire kritiek eigenlijk geen literatuur over elf september verlangt. Zij willen antwoorden zien, troost, terwijl literatuur er volgens Bachtin om gaat dat er geen antwoorden zijn. Men wil geen literaire verbeelding of ondervraging van de werkelijkheid, men wil een een beschrijving van hoe het “echt was”, wat dat dan ook moge zijn. Het lijkt er eerder op dat de kritiek liever een soort krantenbericht over 9/11 zou willen, dat wat Bachtin als “roman” omschrijft. Dit wil niet zeggen dat er geen nieuwe romangenre’s kunnen ontstaan na de aanslagen want dat blijkt, getuige dit onderzoek, mogelijk. Het probleem is echter dat de critici er niet voor open staan.
Terwijl de hier behandelde romans benadrukken dat er nog geen antwoorden zijn, omdat er niets meer zeker is, lijken de critici dit wél te verwachten van romans die over de aanslagen gaan. 9/11 was al onverwacht genoeg, nou moet de literatuur ook nog niet eens een nieuwe weg in slaan.
17 Tot slot
In dit onderzoek stond de vraag centraal óf, en zo ja, wélk verband er is tussen de manier waarop 9/11 in de werken In the Shadow of no Towers, ELIC, Saturday, The Good Life en Fallin Man literair wordt verbeeld en in de receptie van deze romans. Om deze vraag te beantwoorden moesten er twee deelvragen worden geformuleerd.
De eerste deelvraag betrof de kwestie of de hier besproken werken meer met elkaar gemeen hadden dan slechts de referentie aan de aanslagen. Uit de romananalyses blijkt dat dit voor vier van de vijf werken het geval is. In the Shadow, ELIC, The Good
Life en Falling Man zijn vormgegeven aan de hand van de chronotoop van de chronotoop van het teruggrijpen op het verleden na een ramp en dat zij een op zichzelf staand genre vormen. Saturday hoort er niet rechtstreeks bij maar heeft toch een aantal kenmerken met deze romans gemeen. Vervolgonderzoek zou moeten uitwijzen of het hier een subgenre betreft. Er mag in ieder geval worden gesteld dat In the Shadow of no Towers, ELIC, The
Good Life en Fallin Man op basis van de representatie van tijd, ruimte en handeling, een genre vormen.
De tweede deelvraag betrof een onderzoek naar de wensen van de Amerikaanse literaire kritiek met betrekking tot romans over 9/11. Uit analyse blijkt dat de romans botsen met hun verwachtingen. De kritiek wil dat de literatuur antwoorden geeft in plaats van dat ze vragen oproept. De recensenten vinden dat een roman over 9/11 moet duiden. Dit zijn twee eigenschappen die haaks staan op wat volgens Bachtin een roman is. Zo bezien, wil de kritiek geen roman over 9/11. De receptie lijkt simpel een ander tekstsoort dan de roman te willen die haar vertelt over de aanslagen. Welke is enigszins onduidelijk maar een roman is het zeker niet.
Zo kan de discrepantie worden verklaard in de eisen die schrijvers en kritiek aan de 9/11-roman stellen. Want de kritiek wil geen roman. Toch voelen ze aan dat de werken die erover verschijnen, meer met elkaar gemeen hebben dan de verwijzing naar de aanslagen.
De romans stellen in die zin teleur, dat ze de aanslagen niet duiden. Uit de romans spreekt het idee dat de na de aanslagen ontstane leegte, niet mag worden geduid, en al helemaal niet aan de hand van de geschiedenis. De kritiek wenst juist dat er aan deze leegte betekenis wordt gegeven, net zoals dat in hun ogen geschiedde in romans over eerdere historische gebeurtenissen. Ze grijpen met andere woorden terug op hoe het er in het verleden aan toe ging, net zoals de personages uit de hier besproken romans.
Het verschil tussen de kenmerken van wat de kritiek als ideaal 9/11-werk beschouwt en welke romans door hen desalniettemin als onderdeel van dit genre worden betiteld, kan allereerst worden verklaard door het feit dat de hier besproken romans bijzonder veel met elkaar gemeen hebben. De kritiek voelt dit blijkbaar aan. Zij willen echter een tekstsoort die een andere invulling aan de aanslagen geeft. Deze invulling kan, getuige de wensen der kritiek, niet in de vorm van een roman worden gegeven maar eerder in de vorm van een essay of pamflet. Het verband tussen de verbeelding van 9/11 in bovengenoemde literaire werken en in verwachtingen van de kritiek, is dat alle hier besproken werken heel erg op elkaar lijken in de wijze waarop ze nou juist niét zijn, waar de krtitiek om vraagt.
18 Dankwoord
Dit onderzoek is tot stand gekomen dankzij de steun van een grote groep mensen. Mijn dank gaat in eerste plaats uit naar mijn begeleider Barend van Heusden, voor zijn geduld en de vele uren waarin hij heeft meegedacht met dit onderwerp. Ook wilde ik bij deze Wara Wende danken die een eerder onderzoek van mijn hand naar romans over elf september begeleidde en zo vriendelijk was om tweede begeleider van dit onderzoek te zijn.
Aleid Fokkema mag in dit dankwoord niet onvermeld blijven. Dankzij haar commentaren op een van de eerste versies van dit onderzoek is er voorkomen dat ik vast kwam te zitten. Grote dank aan Kristiaan Versluys van de Universiteit Gent die zo vriendelijk was me zijn publicaties over elf septemberliteratuur toe te sturen. Een late avond in de Wolthoorn met Marjolein Februari zorgde voor enkele verrassende inzichten, waarvoor dank.
Verder gaat mijn dank uit naar mijn ouders, Jan en Mieke Deckwitz, die zo lief waren om me te helpen met het corrigeren van de teksten, naar Sjoerd-Jeroen Moenandar voor al zijn steun in de vorm van schouderklopjes en liters kalmerende thee en naar Ronald Schurer, Simone Bassie en Annelies de Boer, die me dwongen door te zetten op die dagen dat ik eigenlijk liever in bed bleef liggen. Dikke knuffel aan mijn broer Dirk-Jan, die me hielp met de afbeeldingen in dit onderzoek.
Tenslotte grote dank aan de portiers van de Rijksuniversiteit Groningen die me altijd op wisten te peppen wanneer ik de neiging had om mijn tanden in mijn keyboard te zetten: Albert, Lunsing,, Age, Arjan en Bennie.
19 Bronnen
Primair:
De Groot Nieuws Bijbel met aantekeningen, Katholieke Bijbelstichting, Den Bosch, 1998 DeLillo, Don, Falling Man, New York, Scribner, 2007
Fitzgerald, Frances Scott Key, The Great Gatsby, Londen, Penguin Books, 2000 Joyce, James, Dubliners, Londen, Penguin Books, 2000
McEwan, Ian, Saturday, New York, Nan A. Talese, 2005
McInerney, Jay, How It Ended, Londen, Bloomsbury Publishing, 2002 McInerney, Jay, The good Life, Londen, Bloomsbury Publishing, 2006 Safran Foer, Jonathan, Everything is Illuminated, , Londen, Penguin, 2002
Safran Foer, Jonathan, Extremely Loud and Incredibly Close, Londen, Penguin, 2005 Spiegelman, Art, In the Shadow of not Towers, Londen, Viking, 2004
Spiegelman, Art, Maus, Londen, Viking, 1998
Sterne, Laurence Tristam Shandy, Londen, Everymans Library, 1991 Woolf, Virginia, Mrs. Dalloway, Londen, Penguin Books, 2000
Secundair:
De Groot Nieuws Bijbel, Nieuwe Testament, pag. 424, noot bij vers 14 : 10, Haarlem, Nederlands Bijbelgenootschap, 1998
Assmann, Jan, Das Kulturelle Gedächtnis. Schrift, Erinnerung und politische Identität in
frühen Hochkulturen, Munchen, Beck, 1992
Bachtin, M. M. The dialogic imagination. Four essays by M.M. Bachtin Austin: University of Texas Press, 1982.
Baetens, Jan, The Graphic Novel, Leuven, Leuven University Press, 2001 Bassie, Simone en Deckwitz, Ellen, Tussen twee Tijden, Groningen, 2006
Baudrillard, Jean, The Spirit of terrorism and a requiem for the Twin Towers, Londen, Verso, 2002
Boer, Theodorus de Hermeneutiek, Filosofische grondslagen van mens- en
cultuurwetenschappen, Boom Meppel, Amsterdam, 1998, pag. 102
Borradori, Giovanna, Philosophy in a time of terror: dialogues with Jürgen Habermas
and Jacques Derrida, Chicago, University of Chicago Press, 2003 Deckwitz, Ellen, Our lives are like skyscrapers, Groningen, 2007
Fleming, Victor, The Wizard Of Oz, 1939, Warner Brothers Fukuyama, Frances, After the neocons
Fukuyama, The end of history and the last man
Gorp, H.van, Lexicon van Literaire Termen, Martinus Nijhoff uitgevers, Groningen, 1998 Heller, Dana, Selling 9/11: how a national tragedy became a commodity, New York,
Palgrave Macmillan, 2005
Hof, Ella van ’t Van Adam tot Zevende Hemel, Wolters Noordhoff, Groningen, 1990 Holmgren Troy, Maria In the First Person and in the House: the house chronotope in
four works by american women writers, Uppsala University Library, Uppsala, 1999
Hussey, Mark, Virginia Woolf A to Z: a conmprehensive reference for students, teachers
and common readers to her life, work and critical reception, New York, Facts on Life, 1995
Neal, Arthur G. National trauma and collective memory: major events in the american
century, New York, M.E.Sharpe, 1998
Novick, Peter The Holocaust and collective memory: the American experience Londen, Bloomsbury, 2000
Post, Willem, Keerpunt: Amerika voor, op en na 11 september, Soesterberg, Aspekt, 2002
Relph, Edward Place and Placelessness, Londen, Pion, 1976
Salzman, Jack, New Essays on The Catcher in the Rye, Cambridge University Press, New York, 1991
Smelik, Anneke en Plate, Liedeke (red.) Stof en As: de neerslag van elf september in
kunst en populaire cultuur, Amsterdam, Van Gennep/De Balie, 2006
Smethurst, Peter, The Postmodern Chronotope: reading time and space in contemporary
fiction, Amsterdam, Rodopi, 2000
Virilio, Paul, Ground Zero, Londen, Verso, 2002
Zizek, Slavoj, Welcome to the desert of the Real, Londen, Verso, 2002
Artikelen:
Almond, Steve “The boy who knew too much”, The Boston Globe, 03-04-2005
Baker, Kenneth “Spiegelman puts 9;11 in crosshairs”, The San Fransisco Chronicle, 12-11-2004
Banville, John “A day in the life”, The New York Review of Books, 26-05-2005
Beale, Lewis “New Jersey & co: When publish or perish is more than just words”, New
York Times, 28-07-2002
Cain, Ethan “Three Centuries, Three Characters and Walt Whitman”, The Washington
Post, 17-07-2005
Caldwell, Gail “Song of himself. Like Whitman, ‘Days’ is smart, brimming, and a little wild”, The Boston Globe, 05-06-2005
Caldwell, Gail “Idenitfying the best reading, for escapist and serious-minded alike”, The
Boston Globe, 05-06-2005
Caldwell, Gail “All fall down”, The Boston Globe, 12-02-2006
Chaon, Dan “Bright Lights, Wounded City; A somber 9/11 novel from a social satirist”
The Washington Post, 05-02-2006
Cleave, Chris “Too soon to tell”, 11-09-2005, New York Times DeLillo, Don “In the ruins of the future”, The Guardian, 22-11-2001 Dirda, Michael “Saturday”, The Washington Post, 20-03-2005
Donadio, Rachel “The iracible prophet: V.S.Naipaul at home”, The New York Times, 07-08-2005
Donadio, Rachel “The truth is stronger than fiction”, The New York Times, 07-08-2005 Donahue, Deirdre 'Specimen' is much more than its parts , USA Today, 09-06-2005 Donahue, Deirdre 'Good Life': Manhattan and the material world, USA Today,
Dooley, Susan “The usual rules”, The Washington Post, 02-03-2003, Kathy Balog, “One day’s extraordinary loss”, USA Today, 04-03-2003 en Karen Karbo, “Lost Girl”,
New York Times, 16-02-2003
Dunlap, David W.,“Freedom museum is headed for showdown at ground zero” 22-11-2005
Fischer, Marchelle “So Many Books, So Many Ways to Snuggle Up With One”, The New
York Times, 20-11-2005
Greenberg, Susan “Cunningham's Whitman Sampler”, Newsweek, 13-06-2005 Hajdu, David “Homeland insecurity”, The New York Times, 12-09-2004 James, Caryn “Beyond comforting the afflicted”, New York Times, 12-11-2005 Jones, Malcolm ,“High Art”, Newsweek, 30-08-2004
Gates, David “From real-life terror to dramatized suburban ennui: NEWSWEEK's editors pick the 10 best books of 2004”, Newsweek, 17-12-2004
Gates, David “Are we illuminated?”, Newsweek, 28-03-2005
Glasner, Gabrielle “A Pig and a Spider. In turbulent times. A tale too benign?”, New York
Times, 21-04-2002
Glenn, Joshua “The Comic Age”, The Boston Globe, 23-10-2005 Gray, Paul “Collateral Damage”, The New York Times, 19-02-2006
Heller, Zoe “One day in the life”, The New York Times Books Review, 20-03-2005 Kakutani, Michiko “Portraying 9/11 as a Katzenjammer Catastrophe”, The New York
Times, 31-08-2004
Kakutani, Michiko “A boys epic quest, borough by borough”, The New York Times, 22-03-2005
Kakutani, Michiko” A Poet As Guest At a Party Of Misfits”, The New York Times, 26-06-2005
Kakutani, Michiko “A hero with 9/11 peripheral vision”, The New York Times, 18-03-2005
Kakutani, Michiko “When 9/11 Shakes Privileged Mind-Sets”, The New York Times, 31-01-2006
Kakutani, Michiko “A man, a woman and a day of terror”, The New York Times, 09-05-2007
Kirkpatrick, David D. ´The media business; a top publisher out in random house merger.” New York Times, 17-01-2003
Kirn, Walter “Notes on the darkest day”, New York Times, 08-09-2002 Kirn, Walter “Everything is included”, The New York Times, 03-04-2005 Ledbetter, James “An airborne literary event?”, Village Voice, 15-05-2007 Leonard, John “The dread Zone”, The Nation, 28-05-2007
Lim, Dennis “The life of Brain: After 9-11 and before Iraq, a London doctor confronts global and local terror”, The Village Voice, 15-03-2005
McGrath, Charles “The Souped-Up, Knock-Out, Total Fiction Experience”, The New
York Times, 17-04- 2005
McInerney, Jay “The uses of invention”, The Guardian, 17-09-2005 Memmott, Carol “9/11’s shadow reaches fiction”, USA Today, 31-03-2005
Novick, Abe “Is tragedy off-limits if satire helps heal?”, The Christian Science Monitor, 17-09-2004
Owuor, Elizabeth “Fiction with 9/11 themes begins to fill US bookstores”, Christian
Science Monitor, 18-04-2005
Rafferty, Terrence “Manahattan My City”, New York Times, 26-06-2005
Reese, Jennifer “McEwan's well-crafted novel becomes heavy-handed parable”,
Entertainment Weekly, 16-04-2005
Rich, Frank “The clear blue sky”, The New York Times, 27-05-2007
Riding, Alan “French feel the anguish in books inspired by 9/11”, New York Times, 03-11-2003
Robertson, Campbell “Extremely obvious and incredibly tempting”, The New York
Times, 06-04-2005
Scurr, Ruth “Happiness on a knife-edge”, The Times, 29-01-2005 See, Carolyn “Dear New York”, The Washington Post, 03-06-2005 Siegel, Lee “The imagination of disaster”, The Nation, 11-04-2005 Solomon, Deborah “The Rescue Artist”The New York Times, 27-02-2005
Stuever, Hank “'Everything Is Illuminated,' But the Path Isn't Always Clear”, Washington
Post, 23-09-2005
Sutherland, John “Jeremiah With a MacArthur Grant”, New York Times, 03-11-2002 Theokas, Christopher “Haunting images of ‘No towers’”, USA Today, 07-09-2004 Toto, Christian “New York, post September 11”, The Washington Times , 05-02-2006 Wiegand, David “Whitman triptych; After reworking Virginia Woolf's 'Mrs. Dalloway,'
Cunningham takes on the poet's 'Leaves of Grass'”, San Fransisco Chronicle,