5 In the Shadow of No Towers – Art Spiegelman
5.5 De tweede toren
In “In the Shadow” is er sprake van verschillende representaties van de brandende toren. Op plaat twee zien we een reeks strippanelen langzaam kantelen en vervolgens veranderen in de brandende noordtoren [figuur 4]. Op deze panelen vertelt Spiegelman aan een menigte dat hij getraumatiseerd is en dat de tijd stilstaat. Door deze panelen te laten kantelen en te veranderen in de noordtoren die dit trauma veroorzaakte, vindt er een gelijkschakeling plaats tussen het vertellen en hetgeen waarover wordt verteld: de brandende toren veroorzaakte het trauma, het trauma veroorzaakte de behoefte om te vertellen, de behoefte om te vertellen veroorzaakte de strip, de strip veroorzaakte een bepaalde wijze om de noordtoren uit te beelden, die op haar beurt de “werkelijkheid” weer vervormt. Naast de gloeiende toren is er een andere veel voorkomende versie van de toren, namelijk die waarbij de toren eruit ziet als een van de twee Katzenjammer Kids
[figuur 5], twee stripfiguurtjes uit het begin van de twintigste eeuw. Dit is tevens een verwijzing naar plaat twee, waarop beide brandende torens zijn afgebeeld als de
Katzenjammers. Na de gloeiende toren is de Katzenjammer-toren de meest voorkomende manier om het WTC af te beelden in “In the Shadows”. Op meerdere panelen, verdeeld over drie platen, komt deze voor. Omdat hierbij een levenloos object (de toren) wordt voorgesteld als een levend persoon, of beter gezegd, een levend stripfiguur, kunnen we in het geval van de Katzenjammer-toren spreken van een personificatie.
Wanneer we “The Comic Supplement” erbij pakken, wordt het duidelijk waarom Spiegelman voor deze personificatie van het WTC koos. Er wordt uitgelegd dat de
Katzenjammer Kids uitermate vervelende kinderen zijn die er alles aan willen doen om de wereld van de volwassenen overhoop te schoppen. Bladeren we even terug naar de plaatjes waarop de gloeiende noordtoren met één van de Katzenjammertorens begint te versmelten, dan lezen we het volgende: “You [de Amerikaanse overheid, E.D.] rob from the poor and give to your pals lika a parody of Robin Hood while distracting me with your damn oil war! Then the recent election-OW! I’ve gotta shut my eyes and concentrate to still see the glowing bones of those towers…trauma piles on trauma!” Niet alleen de trauma’s stapelen zich op: ook de representatie van de noordtoren verandert vanaf het moment dat Art commentaar begint te leveren op de Amerikaanse overheid. De noordtoren neemt pas vanaf dat moment de vorm aan van één van de Katzenjammers en als gevolg hiervan ontstaat er beneden plaat vijf een allegorie, getiteld “Towertwins”
[figuur 6]. De brandende Twin Towers aka Katzenjammers roepen hun oom “Screwloose” (“Schroefje-los”), een met een Duits accent behepte man die verdacht veel weg heeft van de Amerikaanse Uncle Sam. Hij giet zijn zogenaamde “elixir of der gotts” over de tweeling heen. Dit blijkt olie te zijn waardoor de torens in vlammen opgaan. Op de achtergrond begint Screwloose bijen te vergiftigen met insecticide. Deze bijen noemt hij “Ding-rotted heathens”. Dit suggereert dat het om moslims gaat. Op een gegeven moment ziet hij een luis in de vorm van Saddam Hoessein aan voor een bij. De weer tot leven gekomen tweeling probeert hun oom tegen te houden en schreeuwt: “Nix, unk! Wrong bug!” Toch doodt Screwloose het Saddaminsect. Vervolgens worden zowel de oom als de tweeling aangevallen door een hele kolonie woedende bijen. Screwloose sluit
zich veilig op in zijn huis en schreeuwt: “Ha! Stoopid buffers! Sting again dose noo york smart aleckers [hiermee worden de Katzenjammer-torens bedoeld, E.D.], und see if I care!”
In bovenstaande allegorie staan de Katzenjammer Kids symbool voor de Twin
Towers en alle slachtoffers die vielen. Uncle Screwloose is een verwijzing naar Uncle
Sam, de personificatie van Amerika sinds haar eerste onafhankelijkheidsstrijd in 1812. In de allegorie vertolkt hij de rol van de Amerikaanse overheid. Dat hij olie het elixer van de goden noemt, suggereert dat olie voor hem het belangrijkste in de wereld is. Wat Spiegelman hier beoogt te zeggen is dat de Amerikaanse regering de aanslagen gebruikte om haar grip op de buitenlandse politiek en de oliemarkt te vergroten. Door Uncle Sam in de allegorie als agressor te gebruiken, verbindt Spiegelman Amerika’s oorlogsgeschiedenis aan de aanslagen. En niet zomaar oorlogsgeschiedenis: Uncle Sam kwam voor het eerst voor tijdens de Amerikaanse oorlog van 1812 en kreeg internationale bekendheid als symbool van de Amerikaanse wervingscampagne voor de Eerste en Tweede Wereldoorlog.
Tegelijkertijd wordt er in In the Shadows gesuggereerd dat de Katzenjammers helemaal niet zo onschuldig zijn. De tweeling komt ook voor op plaat vier van “The Comic Supplement”. Hierbij hitsen ze twee brave jongens op om het podium waarvan hun grootvader de “Declaration of Independence” zal uitspreken, op te blazen. Er is publiek aanwezig dat grinnikend toeziet en alvast de oren dichtstopt. De grootvader maakt de staaf dynamiet onschadelijk maar grijpt niet in wanneer de Katzenjammers het publiek opblazen. Er wordt gesuggereerd dat Amerika (het publiek) graag een einde aan haar regering (de grootvader die de “Declaration” voorleest) zou willen zien. Tegelijkertijd grijpt deze regering niet in wanneer het publiek wordt opgeblazen, sterker nog: zij staat het oogluikend toe! In zijn voorwoord bij het “Comic Supplement” schrijft Spiegelman dat deze stokoude strips gebruikt kunnen worden om de huidige politieke ontwikkelingen van commentaar te voorzien: “I tell you, some of those century-old crumbling newspaper pages seem like they were drawn yesterday!” Oude strips worden gebruikt om het heden te kunnen duiden. Het is opvallend dat in veel van de in het “Comic Supplement” opgenomen strips een gevaarlijke ruimte benadrukken: meerdere keren storten er torens en gebouwen in. Ook in het verleden, lijkt Spiegelman te willen zeggen, was de ruimte al gevaarlijk. Om de één of andere reden lijken we dat echter te zijn vergeten.
Dat de Katzenjammers Amerika bombarderen, maakt hen allerminst onschuldige kinderen, sterker nog: Spiegelman noemt hen in zijn voorwoord bij “The Comic Supplement” kleine terroristen. Door de Katzenjammers te gebruiken, benadrukt Spiegelman de agressieve kant van Amerika. De torens stonden voor de economische supermacht die Amerika decennia lang is geweest. Dat werpt de vraag op in hoeverre de aanslagen van elf september Amerika’s eigen schuld zijn. Wanneer we kijken naar plaat twee, dan zien we dat de Katzenjammer-torens hun broek krijgen van een Arabisch uitziende man… maar pas nádat zij zijn gaan branden. De vraag ontstaat wie er volgens Spiegelman verantwoordelijk zijn voor de aanslagen. Hij lijkt eerder de Amerikaanse regering te verdenken dan Osama bin Laden. Zo valt er in het voorwoord het volgende te lezen: “…it was not essential to know precisely how much my “leaders” knew about the hijacking in advance- it was sufficient that they immediately instrumentalized the attack for their own agenda….I hadn’t anticipated that the hijackings of September 11 would
themselves be hijacked by the Bush cabal that reduced it all to a war recruitment poster.” Spiegelman gebruikt de strip, in het bijzonder de comic, om kritiek te kunnen leveren. Doordat de torens worden afgebeeld als stripfiguurtjes, verandert de lading. De allegorie met Screwloose bijvoorbeeld doet, hoe pijnlijk het onderwerp ook, lachwekkend aan. Ook de entree van de Katzenjammertorens is enigszins humoristisch, vooral wanneer ze een pak op hun broek krijgen van de Arabisch uitziende man. Spiegelman gebruikt humor om kritiek te leveren. Hierdoor krijgen de gedeeltes met de Katzenjammertorens het karakter van een satire.104
De satire ontstaat door de ruimte op een bepaalde manier af te beelden, namelijk via stripfiguurtjes. Het is opvallend dat Spiegelman voor al bestaande stripfiguren als de Katzenjammers kiest. Hij had er ook voor kunnen kiezen om zelf stripfiguurtjes te ontwerpen. Door gebruik te maken van de Katzenjammers en Uncle Sam legt hij een link tussen de aanslagen en de geschiedenis. Door gebruik te maken van drie (strip)figuren die verband houden met agressie en oorlog geeft Spiegelman zijn allegorie een extra lading. Het idee ontstaat dat de wereld met het verstrijken der jaren niet al te veel verandert. Ook op tekstueel niveau wordt deze suggestie gewekt. Op plaat acht valt het volgende lezen: “Time passes, he [Spiegelman, E.D.] can think about himself in the first person again, but deep inside the towers still burn. The killer apes learned nothing form the twin towers of Auschwitz and Hiroshima. And nothing changed on 9/11.” De mens is volgens Spiegelman niet geneigd om te leren van het verleden. Bovendien wordt er een link gelegd tussen de torens en Auschwitz en Hiroshima en daardoor met de Tweede Wereldoorlog.105
In zijn artikel “Vallende Torens” interpreteert literatuurwetenschapper Kristiaan Versluys “In the Shadow” vanuit het idee dat Spiegelman een tweede-generatie slachtoffer van de Holocaust is.106 Hij stelt dat Spiegelman de aanslagen beschouwt als een soort verlengstuk van de Tweede Wereldoorlog. Het is inderdaad waar dat de Tweede Wereldoorlog een rol speelt in “In the Shadows”. Er worden parallellen getrokken tussen Ground Zero en Auschwitz. Tegelijkertijd komt er uit “In the Shadow” absoluut niet het idee naar voren dat de aanslagen een soort eindpunt vormen van een lijn die begon met de Tweede Wereldoorlog. Verder komt de tweede-generatieproblematiek niet aan bod. Wanneer Spiegelman over Auschwitz spreekt, gaat het er niet om dat zijn vader dat kamp heeft overleefd, maar dat de Amerikaanse overheid en bevolking er niets van heeft geleerd. Wanneer Spiegelman de gestalte van een muis aanneemt is dat eerder om te kunnen afgeven op het wanbeleid van de Amerikaanse overheid, dan om fascisme of enige andere verwijzing naar het Derde Rijk te benadrukken. Het benadrukt eerder het idee dat men niets leert van de geschiedenis dan dat er een tweede Holocaust op komst is. De verwijzing naar de Tweede Wereldoorlog ontstaat pas op die pagina’s waar de satire
104 Ik hanteer de volgende definitie van satire: “Vage genrebenaming voor of eigenschap van literatuur die via ironie of sarcasme een tegenstelling tussen ideaal en werkelijkheid thematiseert…doorgaans bedient men zich van een vertekenende of karikaturale voorstellingswijze, waarbij de disproportie tussen voorstelling en werkelijkheid enerzijds lachwekkend werkt, maar toch vooral kritiek wil uitbrengen en beleren.” Uit: H. van Gorp, Lexicon van Literaire Termen, Martinus Nijhoff uitgevers, Groningen, 1998, pag. 395
105 Hetzelfde zien we gebeuren in ELIC en The Good Life.
106 Kristiaan Versluys, “Vallende Torens”, uit: Anneke Smelik en Liedeke Plate (red.) Stof en As: de
neerslag van elf september in kunst en populaire cultuur, Amsterdam, Van Gennep/De Balie, 2006, pag. 68-79
begint. Wanneer Spiegelman ook al op de pagina’s die om het persoonlijke trauma draaien, spreekt over de Tweede Wereldoorlog, pas dan zouden Versluys’ suggesties aannemelijk zijn.
Terug naar de satire. Spiegelmans persoonlijke trauma is hier naar de achtergrond geschoven. De Katzenjammer-torens komen pas aan bod nadat Spiegelman opmerkt dat de Amerikaanse overheid de aanslagen “claimt” voor haar eigen politieke agenda. Op plaat twee, de eerste plaat waar de tweeling op voorkomt, zien we Art in slaap vallen op een tekentafel. Onder dit plaatje staat: “Equally terrorized by Al-Qaeda and by his own government…our hero looks over some ancient comics pages instead of working. He dozes off and relives his ringside seat to that day’s disaster again, trying to figure out what he actually saw”. Wat hij werkelijk ziet zijn de twee Katzenjammer-torens. Pas nadat Spiegelman vertelt dat hij door zowel Al-Qaeda als zijn eigen regering wordt geterroriseerd, ontstaat de satire met de Katzenjammertorens.
Meerdere malen komt uit “In the Shadow” het idee naar voren dat de Amerikaanse overheid de aanslagen gebruikt als excuus voor haar buitenlandse beleid. Zelf zegt Spiegelman op plaat zeven: “…why did those provincial American flags have to sprout out of the embers of Ground Zero?” Op deze zelfde plaat zien we de gloeiende toren langzaam de vorm aannemen van een…Amerikaanse vlag! Dit betekent dat de Amerikaanse overheid, in Spiegelmans ogen, de aanslagen probeert te gebruiken voor haar eigen politieke doeleinden. Op plaat tien houdt Spiegelman een beeldje vast met daarop de Twin Towers, die worden “beschermd” door een enorme adelaar, het symbool van de Verenigde Staten. Het symbool van de aanslagen, de Twin Towers, wordt langzamerhand symbool voor Amerikaans patriottisme en een excuus voor de Irakoorlog. Hiertegen verzet de auteur zich. Hij hergebruikt zowel strip- als oorlogsgeschiedenis als reactie op hoe geschiedenis door de overheid wordt hergebruikt en suggereert dat de mens helemaal niet geneigd is te leren van de geschiedenis. Als strips van honderd jaar geleden nog steeds actueel lijken, kan men zich afvragen in hoeverre de mensheid geneigd is de in het verleden begane fouten, te herhalen.
Toch lijkt de betekenis van tijd en ruimte in de parodie sterk op die van de chronotoop van het naderend onheil. Er is nog steeds sprake van een ruimte die bedreigd wordt. Alleen is het nu niet meer Spiegelmans persoonlijke omgeving die in gevaar is, maar de wereld zelf. En het is niet meer zijn eigen dood die nadert, maar een oorlog. Het persoonlijke verandert tijdens de satire in het publieke. De autobiografische tijd wordt vervangen door historische tijd.
Tegelijkertijd worden zowel tijd als ruimte hier op de hak genomen door middel van de parodie waardoor het geheel er niet uit gaat zien als een pamflet. Er is hier niet zozeer sprake van een specifieke intersectie van tijd en ruimte, zoals het geval is bij bijvoorbeeld Bachtins chronotoop van de weg maar eerder van de chronotoop zoals zij voorkomt in het werk van Rabelais. Rabelais stond een complete vernieuwing van tijd en ruimte voor die in zijn tijd nog sterk onder de invloed stond van Middeleeuwen.107 In enkele van zijn romans maakt hij door middel van satire de Middeleeuwse opvattingen van tijd en ruimte belachelijk.Ook tijdens tijdens de satirische elementen van In the
Shadow worden andermans opvattingen van tijd en ruimte belachelijk gemaakt.
107 Bachtin, pag. 168-170
Rabelais’ werk kan volgens Bachtin worden opgevat als een stem van protest tegen de Middeleeuwse logica. Dit kan ook worden gezegd van In the Shadow waar Spiegelman protesteert tegen de reactie van de Amerikaanse regering op de aanslagen.
Er is echter een verschil met de Rabelaisiaanse chronotoop en de satirische elementen van In the Shadow. Bij Rabelais draait het om het lichaam, bij Spiegelman om oorlog en dreiging. Rabelais verzet zich in zijn werk tegen het Middeleeuwse idee dat tijd circulair is: Spiegelman toont in zijn werk juist aan dat men niets van de geschiedenis leert en dat de mens haar fouten zal herhalen. Niet voor niets heeft hij enkele strips van meer dan honderd jaar oud opgenomen in de bijlagen: dat ze nog steeds actueel lijken, hangt volgens Spiegelman samen met het idee dat men het verleden gebruikt om de aanslagen te duiden. De mensheid leert niet van haar geschiedenis en herhaalt haar fouten.
De chronotoop in de satirische delen van In the Shadow kan het best worden aangemerkt als een chronotoop van het teruggrijpen op het verleden. Spiegelman toont hoe de Amerikaanse politiek het verleden gebruikt om een oorlog te kunnen rechtvaardigen. De ruimte wordt verbeeld door middel van stripfiguurtjes uit de vorige eeuw. Je zou kunnen stellen dat de tijd hier cyclisch is, maar dat is ze niet. Er wordt een poging gedaan door de overheid om haar cyclisch te laten overkomen en Spiegelman verzet zich hier tegen. 9/11 vormt in zijn ogen een breuk met de geschiedenis.