Product- en dienstendiversificatie

475. Er is sprake van product- en dienstendiversificatie (hierna: diversificatie) wanneer een portfolio

met aanverwante diensten (of producten) wordt aangeboden. Wanneer concurrenten niet in staat zijn hetzelfde assortiment diensten aan te bieden, is het mogelijk dat de dreiging van deze concurrenten,

afneemt.²⁴⁰ Hierdoor kan diversificatie een versterkend effect hebben op de marktpositie van een

aanbieder. Diversificatie heeft dezelfde basis als breedtevoordelen: namelijk het aanbieden van verschillende (aanverwante) producten. Bij breedtevoordelen gaat het echter om de kostenvoordelen die daaruit voortvloeien, bij diversificatie gaat het om de niet-kostenvoordelen.

Feiten en analyse

476. Op de retailmarkt is er naast de vraag voor stand-alone PSTN-diensten vraag naar

combinaties van PSTN- en ISDN-diensten. Vaak betreft dit een gecombineerde vraag om meerdere bedrijfsvestigingen aan te sluiten (multi-site), bijvoorbeeld één hoofdlocatie op ISDN30 en de kleinere

locaties op (n*)ISDN2, of in combinatie met PSTN. ²⁴¹ Het kan ook een gecombineerde vraag op een

enkele (grotere) bedrijfsvestiging betreffen (single site). Daarnaast gebruiken zakelijke gebruikers combinaties van ISDN30 met PSTN, waarbij PSTN dan vaak – naast ISDN als basisdienst – voor specifieke doeleinden wordt ingezet, zoals het aansluiten van thuiswerkplekken of de verzorging van alarmoverdracht.

477. Op verzoek van het college hebben Tele2 en EspritXB informatie opgeleverd over hun klanten

die PSTN en ISDN gecombineerd afnemen. Voor Tele2 geldt dat [vertrouwelijk: XXX procent] van haar klantenbestand op ISDN30 ook PSTN-diensten afneemt. EspritXB geeft aan dat [vertrouwelijk: XXX procent] van haar zakelijke klantenbestand PSTN en ISDN gecombineerd afneemt. In de retailanalyse heeft het college berekend dat van grootzakelijke eindgebruikers tussen 60 en 78 procent ISDN30 en PSTN gecombineerd afneemt. Voor het middenbedrijf ligt dit tussen 12 en 42 procent.

478. Gelet op de omstandigheid dat KPN in staat is om op basis van haar eigen netwerk op

wholesaleniveau op iedere locatie zowel PSTN-, ISDN als VoB-diensten aan te bieden, ontleent zij voordeel aan de mogelijkheden die zij heeft voor een gedifferentieerd aanbod van telefoniediensten. Verder merkt het college op dat KPN ook in praktisch alle andere segmenten van de elektronische

240

ERG (03) 09, randnummer 13.

241

Zo vraagt de overheidsaanbesteding voor telefonie (OT 2010) bijvoorbeeld om op PSTN en ISDN gebaseerde diensten. De deelnemende centrale en decentrale overheidsorganisaties aan de aanbesteding zijn door heel Nederland verspreid.

119 communicatiemarkt actief is, zodat zij ook combinaties van telefoniediensten met bijvoorbeeld

datacommunicatie, mobiele en/of televisiediensten kan aanbieden. Conclusie

479. Het college concludeert dat product- en dienstendiversificatie een factor is die bijdraagt aan

een AMM-positie van KPN op de wholesalemarkt voor enkelvoudige gespreksdiensten.

7.3.3.4 Schaalvoordelen

480. Van schaalvoordelen is sprake wanneer door een hogere productie de gemiddelde kosten per

eenheid product afnemen. Schaalvoordelen doen zich sterker voor bij een productieproces met hoge

vaste kosten en lage variabele en/of marginale kosten.²⁴² Schaalvoordelen kunnen een

toetredingsdrempel alsook een voordeel ten opzichte van bestaande concurrenten vormen. Feiten en analyse

481. Met de levering van enkelvoudige gespreksdiensten behaalt KPN kostenvoordelen doordat zij

een omvang heeft die vele malen groter is dan die van andere partijen. Deze voordelen doen zich in eerste instantie voor, omdat de levering van enkelvoudige gespreksdiensten over een eigen netwerk gepaard gaat met hoge vaste en lage marginale kosten. Deze hoge vaste netwerkkosten kan KPN door haar schaal over veel meer afnemers verdelen (in verschillende markten, ook buiten de vaste telefoniemarkt) dan een kleinere aanbieder met een beperkte schaal. Schaalvoordelen hebben als effect dat andere marktpartijen minder eenvoudig kunnen overgaan tot de uitrol van een nieuw aansluitnetwerk. Een marktpartij zal eerst een voldoende grote schaal moeten hebben om met dit nieuwe netwerk effectief te kunnen concurreren met een concurrent die reeds beschikt over schaalvoordelen. De schaalvoordelen van KPN werken daarom ook als toetredingsbarrière.

482. Het college is van mening dat de schaalvoordelen van KPN worden verminderd door de

aanwezigheid van hoger gelegen regulering. Deze regulering stelt andere aanbieders immers in staat diensten te leveren tegen de gemiddelde netwerkkosten van KPN. Hierdoor worden de relatieve schaalnadelen van andere aanbieders verminderd. Deze omstandigheid neemt de voordelen die KPN ontleent aan haar schaal echter niet zodanig weg dat zij hier geen voordeel meer aan ontleent. Conclusie

483. Hoewel schaalvoordelen worden verminderd in aanwezigheid van hoger gelegen regulering

ontleent KPN daaraan nog steeds voordeel ten opzichte van aanbieders met geen of een beperkte netwerkdekkingsgraad. Het college concludeert dat schaalvoordelen een factor is die bijdraagt aan een AMM positie van KPN op de wholesalemarkt voor enkelvoudige gespreksdiensten.

7.3.3.5 Breedtevoordelen

484. Breedtevoordelen doen zich voor wanneer de gemiddelde kosten voor één product lager zijn

als gevolg van het feit dat het door dezelfde onderneming samen met een ander product wordt

242

120 geproduceerd. Breedtevoordelen doen zich vaak voor bij netwerken, aangezien de capaciteit van het netwerk door meerdere producten kan worden gedeeld. Breedtevoordelen kunnen een

toetredingsbarrière alsook een voordeel ten opzichte van bestaande concurrenten vormen.²⁴³

Feiten en analyse

485. KPN biedt verschillende typen diensten aan via haar netwerk, waaronder enkelvoudige,

tweevoudige en meervoudige gespreksdiensten maar ook wholesalediensten voor datacommunicatie, breedband internettoegang en televisie. De capaciteit van het netwerk van KPN wordt hierdoor efficiënter benut, hetgeen KPN kostenvoordelen oplevert. De hoge vaste kosten die KPN moet maken voor haar netwerk, kunnen worden gespreid over de verschillende diensten die over het netwerk worden aangeboden. Naast KPN hebben ook de kabelaars breedtevoordelen. Via het kabelnetwerk kunnen ook meerdere diensten worden aangeboden, zodat de kosten voor het kabelnetwerk kunnen worden verdeeld. Door deze breedtevoordelen hebben KPN en de kabelaars kostenvoordelen ten opzichte van andere aanbieders. KPN heeft echter ook kostenvoordelen ten opzichte van de kabelaanbieders omdat kabelaanbieders in beperktere mate diensten aanbieden op de markt voor twee- en meervoudige gespreksdiensten en zakelijke diensten in het algemeen.

486. Het college is van mening dat de breedtevoordelen van KPN worden verminderd door de

aanwezigheid van hoger gelegen regulering. Deze regulering stelt andere aanbieders immers in staat diensten te leveren tegen de gemiddelde netwerkkosten van KPN. Hierdoor worden de relatieve breedtenadelen van andere aanbieders verminderd. Deze omstandigheid neemt de voordelen die KPN ontleent aan haar breedte echter niet zodanig weg dat zij hier geen voordeel meer aan ontleent. Conclusie

487. Hoewel breedtevoordelen worden verminderd in aanwezigheid van hoger gelegen regulering

ontleent KPN daaraan nog steeds voordeel ten opzichte van aanbieders met geen of een beperkte netwerkdekkingsgraad. Het college concludeert dat breedtevoordelen een factor is die bijdraagt aan een AMM positie van KPN op de wholesalemarkt voor enkelvoudige gespreksdiensten.

7.3.4 Aard van de concurrentie

7.3.4.1 Overstapdrempels

488. Omdat de vraag op wholesaleniveau een directe afgeleide is van de vraag op retailniveau, zal

voor de vraag of sprake is van overstapdrempels op wholesaleniveau gekeken moeten worden naar de (gepercipieerde) overstapdrempels op retailniveau. Deze zullen op wholesaleniveau dan ook in vergelijkbare mate voorkomen. Hierbij acht het college van belang dat KPN de aanbieder is van nagenoeg alle PSTN-diensten.

489. Zoals het college in paragraaf 356 heeft overwogen percipiëren eindgebruikers (consumenten)

overstapdrempels. Ook immateriële activa, zoals naamsbekendheid en reputatie spelen een rol in de mate van overstap die plaatsvindt.

243

121

490. In het kader van de gecombineerde afname worden bepaalde eisen gesteld aan

gespreksdiensten ten aanzien van beschikbaarheid en kwaliteit. Zakelijke eindgebruikers verkiezen PSTN boven VoB. PSTN is, althans in de perceptie van deze eindgebruikers, superieur aan VoB. Daarnaast wordt PSTN soms ook om technische kenmerken verkozen boven VoB, bijvoorbeeld bij gebruik ten behoeve van alarmoverdracht.

Conclusie

491. Het college concludeert dat overstapdrempels een factor is die bijdraagt aan een AMM positie

van KPN op de wholesalemarkt voor enkelvoudige gespreksdiensten.