Hemelrente, gelovig en rationeel

In deze paragraaf worden de teksten uit de opschriften en geschriften bezien met de focus op financiële terminologie. In de verzameling staan zes teksten die godsdienstige termen gebruiken en de lezer een rationele afweging voorhouden. Zo gaf het Boter- en Broodhuisje te Groningen in overweging, dat aalmoezen geven en gerechtigheid plegen het eeuwige leven in God doen beërven. De concluderende aanbeveling om gericht op dat doel te handelen, luidt:

Gedenckt den armen in uw testamenten, Want Ghy en hebt geen beter renten637

De Dichter des Vaderlands Jacob Cats concretiseert in het al eerder aangehaalde leerdicht zijn advies:

Siet na den rechten eys uw sinnen in te prenten, Dat geldt, dus uytgeleydt, u geeft de beste renten: Ghy hebt des vaste borght, ghy hebt ja seker pandt, Ghy hebt een wissel-brief van Godes eygen handt. Slaet hier geen twijffel aan, ghy moogt u des betrouwen,

Want in den hemel selfs wert hier van boek gehouwen638

Het klinkt als een prospectus bij de uitgifte van aandelen: uitstekend rendement, betrouwbare partner, die persoonlijk betrokken is, gerenommeerde administratie. De wezen uit het Weeshuis der Collegianten kiezen een directere terminologie om op vergelijkbare wijze te pleiten geld in hun weeshuis te investeren:

Bij ons uw gelt Op winst gesteld

Is buiten Vrese God geeft het weer

En nog veel meer Hier, en na desen639

De wezen in Rotterdam gebruiken wat meer bedekte termen wanneer de dichter Zas hen het beroep op liefdadige giften als volgt laat verwoorden.

Sta gy ons by, gesegende van goeden; Uws weeldes walg640 wil ons in nooden voeden.

Wy groeyen vast in tal en last, ons klagen Moet yedereen ten deel ook helpen dragen; Dus woeckert men den Heer, dit ’s offerhande Den gever krijgt den Heyligen Geest te pande641

De lasten moeten verdeeld worden en wie geld geeft ten behoeve van deze wezen, leent tegen rente aan de Heer. Het gebruik van de term woeker geeft aan dat een hoge opbrengst verwacht mag worden. De Heilige Geest krijgt men als onderpand. Manneke tekent hierbij aan dat na de Reformatie de particuliere giften voor het Heilige Geest-Huis beduidend zijn afgenomen. Deze giften blijken minder nodig, omdat aan het eind van de zestiende en in de zeventiende eeuw de inkomsten uit onroerend goed voor het Heilige Geest-Huis hoger zijn dan de uitgaven.642

De Amsterdamse dichter Schelte, van wie al verschillende ‘rijmwerken’ zijn aangehaald over de erfenis van Barent Helleman, gebruikt in een van zijn gedichten ook het beeld van lenen. Een mens leent zijn ziel van de Schepper en geeft die bij overlijden als het ware weer terug. Evenzo is het legateren van bezit ook een vorm van teruggeven aan “die ’t hem eerstmaal gaf”.643 Schelte’s calculerende conclusie over die wederkerige leen:

Nooit zetten geeveren hun geld uit, met meer voordeel644

Dit is geen incidentele retorische uitglijder of dichterlijke overdrijving. Dat is te zien in teksten bij woorden, gesproken en geschreven bij de viering van het eeuwfeest van het Diaconie Oude Vrouwen en Mannen Huis in 1783. Dominee Cuperus uit Amsterdam maakt deel uit

van de commissie die de herdenking voorbereidt. Hij spreekt ook de herdenkingsrede uit. Deze rede is uitgegeven. De bundel bevat een voorwoord, dankwoorden aan de gevers (‘weldoeners’) en de tekst van enkele gezangen, die de 653 bewoners645 van het Diaconie Oude Vrouwen en Mannen Huis na het voor hen aangerichte feestmaal zingen. In deze teksten komen woorden voor die refereren aan investeringen, rente, winst en vermogensrendement. Jordens schrijft onder meer “Aan de weldoeners” over hun giften ten behoeve van het Diaconie Oude Vrouwen en Mannen Huis:

Het offer uwer liefde om hoog, tot God geklommen En de uitgaave in uw’ schoot, met woeker, weêrgekeerd

Gij, die Jehova leent, Hem van uw goed vereert Drijft wissen handel op het Rijk der zaligheden. Gij maakt den Heilvorst, op zijn woord, uw schuldenaar:

Een penning, in zijn’ naam, geschooten aan zijn leden, Schat Hij, ten rekendage, als een talentpond zwaar. Dit heet uw goed’ren tot de grootste winst besteeden

Gij wisselt aardschen schat, vergankelijke stof, Voor ‘t eeuwigdierbaar goud van ‘t hooge Hemelhof

Gelukkigen! hoe dijgt uw uitgezet vermogen!646

Geven voor de zorg aan ouderen blijkt met een naadloze overgang in godsdienstige en financiële termen te worden verwoord. Net als in de eerder vermelde teksten wordt hier het geven voor de zorg aan behoeftigen voorgesteld als een uitstekend renderende investering. Het is godsdienstig en financieel-rationeel gezien in alle opzichten de beste keuze. Alle partijen worden er beter van.

De teksten in deze paragraaf laten zien dat godsdienstige en financiële terminologie in de Republiek moeiteloos samengaan. Dat geldt voor de hele zeventiende en achttiende eeuw. De teksten op het Huiszittenhuis te Amsterdam en het Boter-en Broodhuisje in Groningen dateren uit het begin van de zeventiende eeuw. De viering van het eeuwfeest van het Diaconie Oude Vrouwen en Mannen Huis van Amsterdam vindt plaats in 1783. De financieel getinte terminologie wordt zonder nadere verklaring gebruikt. De schrijvers van deze teksten weten dat hun publiek ze zonder meer zal kunnen plaatsen en begrijpen.

5.1.6 Aansporing

Vierentwintig teksten in opschriften en geschriften zijn te lezen als een goede raad of morele aanbeveling tot continue liefdadigheid. Sommige stellen een met name genoemd persoon hierbij als voorbeeld. Zes teksten geven rationele overwegingen om geld voor armenzorg te geven, bijvoorbeeld ‘een goede rente’. Twaalf teksten spreken de lezer in de gebiedende wijs aan. In deze paragraaf passeren zestien teksten de revue waarin zowel de belofte van beloning, als een oproep tot voortgezet geven voorkomt.

Op het Boter-en Broodhuisje tegen de Martinikerk in Groningen heeft een tekst gestaan die het accent legt op aalmoezen geven en daarmee gerechtigheid plegen. Door de plaatsing boven de plek van uitdeling naast de kerk, is het een publiek opschrift dat door de kracht van herhaling aanspreekt. De herinnering aan testamenten als middel en uitzicht op rente maakt de tekst des te concreter.647

De tekst van het opschrift op het weeshuis te Buren spreekt over: Te stichten …

Dit Weeshvis om daer in gestadich d’Arme weese te geven alimentatie Bethoent oock leser tot dese fundatie U christlick milt hert, doet avgmentatie

Godt sal v geven syn ewige gratie648

Het woord ‘gestadich’ legt de basis voor de oproep aan de lezer voortdurend haar of zijn verantwoordelijkheid na te komen met Gods ‘ewige gratie’ als beloning.

In een tekst in Mijnsherenland geeft het begrip ‘rentmeester’ al een zekere permanentie weer. De urgentie van een positieve keuze zich als rentmeester te gedragen, wordt benadrukt door in geval van weigering het tegendeel van beloning voor te houden:

Die sulcx weygert en hem gaet keere Van ’t schreijen der armen en de liefde faelt Sijn rekeningh sal swaer sijn ’t slot te meere Want hy weynich schult sal hebben betaelt649

Kort gezegd: daarop zal worden afgerekend. Men heeft het zelf in de hand hoeveel schuld moet worden betaald. De oproep is: bedenk dit, handel ernaar en blijf (royaal) geven. Dat ligt in lijn met de oproep van de burgemeester van Dokkum ten behoeve van de armen:

DEELT RYCKLICK UIT EN WAGT EEN HEMELSCHE BELONING650

Alleen door de vermelding ‘burgemeester’ is vast te stellen dat deze tekst niet uit kerkelijke bron afkomstig is.

Cornelia Quack in Vlissingen is de enige in de 37 opschriften in dit onderzoek die zich direct tot de lezer richt: “Dits myn Auys”.651 Anders gezegd: zo denk ik erover en daarom heb ik gedaan wat ik gedaan heb. Impliciet vraagt het opschrift van de lezer een reactie op de vraag: en wat doet u?

De aalmoezeniers in Enkhuizen willen de arme beschermen tegen gebrek “dat daghlycx meer en meer knaecht tot verr’int gebheent”. Hun pleidooi is duidelijk: laat wie het op aarde goed heeft, ons aalmoezeniers dan ook in staat stellen de arme te helpen.652

Jacob Cats herinnert eraan dat men met enige regelmaat bestedingskeuzes maakt. Aan die beslissingen komt dubbel gewicht toe. De behoeftige hoort tot de leden van Christus

en daarnaast is te bedenken dat goede daden jegens de arme worden bijgehouden in de hemelse boekhouding:

… in den hemel selfs wert hier van boek gehouwen653

De wezen van het Heilige Geest Weeshuis in Rotterdam roepen iedereen op hun last te helpen dragen. Zij voeren hun strijd ‘om honger uit te bannen’, maar hebben daar de hulp van “gesegende van goeden” bij nodig. Daarom doen ze een beroep op bijstand:

Wy groeyen vast in tal en last, ons klagen Moet yedereen ten deel ook helpen dragen654

Hun Amsterdamse lotgenoten zien dat net zo. Zij leggen in hun pleidooi een nog directer verband met christenplicht en bevelen de lezer aan zijn investering – jegens God – op peil te houden:

Ay, zorg niet, dat de schatten mindren, Die gij aan God op woeker geeft655

Andere wezen, ook in Amsterdam, roepen op te blijven geven, want zij hebben daar nu wat aan en de gever zelf mag nog meer ‘return on investment’ verwachten:

Bij ons uw gelt Op Winst gestelt

...

God geeft het weer En nog veel meer Hier, en na desen656

Het pleidooi van de wezen in de tekst van het opschrift in de Grote of St. Bavokerk in Haarlem is één aanhoudend pleidooi om aalmoezen en milde giften, waarbij de gever zijn gift in perspectief van de eindigheid van het leven<> moet bezien:

Alleen het geen gij Geeft, dat Blijft u als gij sterft657

Voor de opschriften op zowel het Anthonie Grill-hofje als het Van Brants-Rushofje geldt, dat de opstellers hiermee de lezer tot navolging van hun daden oproepen. Daarbij wordt niet gedacht aan het ook zelf stichten van een hofje, maar “geloof tonen door werken” en “volgen in deugden”.658

Een van de teksten van de dichter Schelte zwaait lof toe aan de “Godvrugt’ge Overheen” die de godsdienst zijn toegewijd en stad en staat in stand houden. Hij vraagt

hun het gedenkbord voor Helleman en zijn gift te gedogen, want Helleman heeft de diakenen een substantiële gift geschonken. Dit verzoek heeft ook een verder liggend doel:

Zoo word de aanschouwer, … door’t zien, geport tot geeven659

Met andere woorden, met uw instemming plaatsen wij hier een gedenkbord, want dat zal naar onze verwachting bevorderlijk zijn voor de fondsenwerving.

De tekst op het opschrift in de wachtruimte van het Rooms Catholijck Oude Armen Kantoor bevat vier regels met een boodschap voor de ontvangers van armenzorg en vervolgens vier regels voor degenen die daaraan bijdragen:

Draagt zorg, ô Armen, dat ge elkaêr hier dringt noch stoot: Zijt stil: misleid ons niet door onrechtmaatig klaagen Tracht ons, naar waarheid, uw behoeften voor te draagen

En dankt uw’ God! Hij is’t die u bezorgt in nood. En gij, Beschouwers! Deelt ge in’s Hoogsten zegeningen

Vertroost dan de Armoe’ die om uwen bijstand schreit! Ontsluit uw milde hand, opdat Barmhartigheid U plaatse in’t zalig choor der blijde hemellingen660

Zorg voor de armen is (mede) een private taak, waarvoor de actoren regels stellen aan de armen. De arme begunstigden wordt een lering in godsdienstige taal voorgehouden: dankt God, want uiteindelijk is Hij het die helpt! Het bijdragen in de financiering wordt voorgesteld als christenplicht, waarvoor een beroep op dankbaarheid van de burgers mag worden gedaan. Deze burgers dienen te beseffen dat bezit in wezen is “delen in ‘s Hoogsten zegeningen”. Op betoonde milddadigheid volgt bovendien een hemelse beloning. En dat geeft alle reden tot een aansporing te blijven geven.

De teksten bij het eeuwfeest van het Diaconie Oude Vrouwen en Mannen Huis te Amsterdam bevatten, hoewel voor deze specifieke gelegenheid opgesteld, elementen van een aansporing tot voortgezet geven. In de rede tot de ‘weldoeners’ schrijft Jordens onder meer:

Drijft wissen handel op het Rijk der zaligheden Gij maakt den Heilvorst, op zijn woord, uw schuldenaar

…

Dit heet uw goedren tot de grootste winst besteeden.661

Bij dezelfde gelegenheid wijst Pieter Nieuwland zijn lezers op hun eigen positie, op de arme oude broeders (en nog veel meer ongenoemde zusters) en op degenen die zich inzetten om hen te helpen. Zij kunnen het niet alleen. Er wordt daarom solidariteit in het geven gevraagd:

En gij, die u gezegend ziet Met overvloed van aardsche goedren, Slaat de oogen op uw arme broedren,

Die Jesus in zijn plaats hier liet! Helpt ook den last een luttel dragen Van hun, die d’ouden stok hier schragen662

Samenvattend is hier te concluderen dat met enige variatie in sterkte vrijwel alle aangehaalde teksten van opschriften het karakter hebben van een aansporing, ja zelfs van ‘porren’ tot geven; voortdurend geven, ten behoeve van de nooddruftige. Daarvoor worden gedachten in overweging gegeven. Daarvoor kan men het advies volgen van een weduwe in Vlissingen tot de burgemeester van Dokkum, die “deese steen liet houwen, opdat men werken doe die nimmer meer berouwen”.663 Van tal van rijke mensen is de naam voor eeuwig in steen gebeiteld. Zij zijn ten voorbeeld gesteld om de geldstroom voor liefdadigheid gaande te houden. In andere gevallen zijn het de bewoners zelf (met name wezen) of tekstschrijvers die – zover nog nodig – het besef levend houden dat er veel gegeven moet worden. Deze communicatie over liefdadige giften heeft als voornaamste doel de financiering van armenzorg op gang te houden.

5.2 Analyse van preken en verklaringen van de Heidelbergse Catechismus –

In document VU Research Portal (pagina 133-139)