V eranderingen in feitelijk, waargenomen en gewenst
4. duurzaamheids- en omgevingsvraagstukken draaien primair om de omgeving, dat
wil zeggen het voortbestaan van soorten, om de duurzaamheid van economische en politieke entiteiten, om de socialisatie en integratie van groepen en om de import van uitheemse organismen die geen natuurlijke vijanden hebben of geen weerstand tegen komen. Ze kunnen voor snelle veranderingen in de sociale, politieke en fysie-ke omgeving zorgen, de cohesie van sociale en ecosystemen aantasten, de (toekom-stige) kwaliteit van de politieke, sociale en fysieke omgeving beïnvloeden en de duurzaamheid, legitimiteit en geborgenheid van instituties die daar omheen zijn
geweven, bevorderen. Dominante waarden zijn omgevingskwaliteit, zelfrespect, acceptatie, schoonheid, een comfortabel leven en lange termijn. Voortbestaan, duurzaamheid en omgeving zijn thema’s die op geheel verschillende maatschappe-lijke problemen betrekking kunnen hebben. Zowel het milieuvraagstuk, de toekomst van de EU, als de integratie van minderheden kunnen onder de drie genoemde the-ma’s vallen. Een verandering van de fysieke omgeving die wordt waargenomen, zoals een slechter wordende kwaliteit van bodem, water en lucht kan het voortbe-staan van soorten (inclusief de mens) bedreigen, terwijl een verandering in het poli-tieke landschap, of de samenstelling van een woonwijk of een gebrekkige integratie van minderheden afbreuk kan doen aan de cohesie van een samenleving.
Aan een perspectief op langere termijn, die bijvoorbeeld zijn ingegeven door doel-stellingen op het gebied van duurzaamheid, zijn inherent optimistische toekomst-verwachtingen verbonden. Door ‘rising expectations’ kan de gewenste toestand gaan divergeren met de waargenomen toestand (∆ |Tgij | ≥ ∆ |Tfij |). Selffulfilling prophecies (Merton, 1948; Snyder, 1984) kunnen daarin een belangrijke rol spelen. Als mensen zich gaan gedragen naar hun -hooggespannen- verwachtingen, die irre-eel kunnen zijn, maar hun verwachtingen worden door hun gedrag waar gemaakt, kan dat tot gevolg hebben dat de gewenste toestand op gespannen voet komt te staan met de waargenomen (feitelijke) toestand. Selffulfilling prophecies kunnen er toe leiden dat op democratische leest geschoeide verkiezingen regelmatig op teleur-stellingen voor de bevolking uitlopen als de economische ontwikkeling achterblijft bij de (te) hoog gespannen verwachtingen die door verkiezingsbeloften zijn losge-zongen van de economische werkelijkheid38. Ook als de volksopstanden in Arabi-sche landen democratiArabi-scher verhoudingen in het leven roepen, kunnen (te) hoog gespannen verwachtingen tot teleurstellingen leiden en in hun tegendeel verkeren, wanneer zij politiek niet waargemaakt kunnen worden
Een selffulfilling prophecy laat dus ook zien dat als mensen naar hun verwachtin-gen gaan handelen, ze op korte termijn door hun gedrag een situatie kunnen creëren die hun verwachtingen waar maakt, wat vervolgens op langere termijn kan leiden tot het bereiken van fysieke grenzen, op welk gebied dan ook: financieel, bestuur-lijk, het gebruik van grondstoffen en fossiele energie, biodiversiteit, voedselschaars-te, het leegvissen van zeeën, uitputting van landbouwgronden, verdroging van de
38
‘Revolutions are most likely to occur when a prolonged period of objective economic
and social development is followed by a short period of sharp reversal. The all- important effect on the minds of people in a particular society is to produce, during the former period, an expectation of continued ability to satisfy needs -which
continue to rise- and, during the latter, a mental state of anxiety and frustration when manifest reality breaks away from anticipated reality’ (Davies 1982, p. 569).
bodem door grondwateronttrekking en erosie, samengevat in de notie ‘The tragedy of the commons’, het prisoners dilemma dat door Hardin in 1968 is beschreven (zie ook Nelissen et al., 1997). Als een dergelijke omslag op termijn optreedt, en ver-wachtingen door het collectieve gedrag van mensen te niet gedaan worden, is spra-ke van een selfdestroying prophecy (Merton, 1948). Selfdestroying prophecies dra-gen bij aan maatschappelijke problemen, omdat aan een toenemend beroep op schaarse hulpbronnen of collectieve goederen, in financiële, fysieke en/of in poli-tiek-bestuurlijke zin niet langer tegemoet kan worden gekomen.
Issues problemen kunnen zich op een verschillende schaalgrootte voordoen. Er zijn lokale en regionale issues, maar ook nationale en internationale issues. Een voor-beeld van een internationaal issue is het homohuwelijk, met als onderliggend maat-schappelijk probleem de emancipatie van homoseksuelen. Er zijn maar weinig lan-den waar homoseksualiteit volledig wordt geaccepteerd, zonder dat er maatschappe-lijke barrières bestaan.
De schaal waarop issues zich voordoen en de typologie van maatschappelijke pro-blemen kunnen met elkaar in verband gebracht worden in een matrix. Vier schaal-niveaus en vier typen maatschappelijke problemen leiden tot zestien combinaties. In tabel 2 worden die combinaties weergegeven, met voorbeelden voor iedere combi-natie van schaalniveau en type maatschappelijk probleem.
Tabel 2: Vier schaalniveaus en vier typen maatschappelijke problemen.
Risico- & veilig-heidsvraagstukken Verdelings-vraagstukken Symbolische vraagstukken Duurzaamheid & omgevingsvraag-stukken Lokaal niveau Bulgaarse en Roemeense zak-kenrollers Vervanging Bij-enkorf filialen door Primak Koopzondagen, bouw moskeee, SGP vrouwen Rijn-Gouwe lijn, Rijnlandroute Regionaal niveau Proefboringen naar schaliegas Nationale ijshal, thuis-zorg Damherten in waterleiding-duinen Wolven in Neder-land Nationaal niveau Terrorisme Werkloos- heiduitke-rings-fraude Balkenende norm Fijnstof door brommers Internationaal niveau Privacy, gifgas Syrië, groepsver-krachting India Euro, 3% norm, Zuid-Europa, ban-ken Doping, homo-huwelijk Broeikasprobleem, smelten ijskappen CO2
Onze hersenen zijn continu bezig met het zoeken naar patronen, het scheppen van orde in de chaos. Als iets afwijkt van zo’n patroon, dan besteedt ons brein daar extra aan-dacht aan. Bij afwijkingen in mu-zikale patronen heerst geen gevaar, maar ons brein wordt extra alert. Hé wat gebeurt hier? Zijn de re-gels van het spel veranderd? Bohe-mian Rapsody begint met een soort a-capella-opera; totaal niet wat je verwacht van een rockband. De rest van het lied breekt ook al-lerlei conventies. De tempowisse-lingen, die head-banggitaarsolo. Bohemian Rapsody is anders dan al die duizenden andere popliedjes die
er in je hoofd ziten, daarom blijft het interessant. Je moet het ook weer niet te bont maken. Anders snappen de hersenen niet van welk stramien je überhaupt af-wijkt en komt de muziek over als irritante chaos. Liedjes die na honderden keren nog steeds boeien, kunnen ook heel subtiel afwijken.
5
EVENTSETTING & GEBEURTENISSEN
Inleiding
I
n dit hoofdstuk wordt beschreven hoe een gebeurtenis die als onverwacht ervaren en gekwalificeerd wordt, een maatschappelijk probleem in een controversiële kwes-tie (issue) kan transformeren, een omslag in de publieke opinie te weeg kan brengen en steeds meer mensen in een kort tijdsbestek probleembesef adopteren. Op intra-individueel niveau wordt een theoretische onderbouwing gegeven aan de vraag hoe onverwachte gebeurtenissen issues kunnen triggeren. In het volgende hoofdstuk komt aan de orde hoe de transfer van probleembesef binnen en tussen groepen plaatsvindt (zie Newig & Hesselmann, 2004; Noelle-Neuman, 1994).Het triggeren van een issue door een onverwachte gebeurtenis wordt eventsetting genoemd. Als eventsetting zich voordoet, dan hebben onverwachte gebeurtenissen ook repercussies voor de waarde van een aantal parameters in de formule voor pro-bleembesef die in het vorige hoofdstuk ontwikkeld is: Pbi Wi ∑(|Twij | – |Tgij|). Op de factoren die door het optreden van een onverwachte gebeurtenis beïnvloed worden, zal in dit hoofdstuk dieper worden ingegaan, in het bijzonder waarden (Wi), de waargenomen toestand (Twij ) en de verwachtingen (∫Vwij) daaromtrent. Een belangrijk mechanisme dat op intra-individueel niveau een rol speelt in het ontstaan van issues is de vorming van associaties. Onverwachte gebeurtenissen, als signaal voor een maatschappelijk probleem vervullen daarin een belangrijke rol. Omdat associatievorming een intra-individueel proces is, wordt de publieke opinie in eerste instantie beschouwd als een optelsom van de opinies van individuele per-sonen, ieder met hun manifeste of latente probleembesef en hun individuele reacties op onverwachte gebeurtenissen (zie ook Hirst & Echterhoff, 2012). Dat kan veran-deren zodra een onverwachte gebeurtenis een diffusieproces in gang heeft gezet, een maatschappelijk probleem momentum heeft gekregen en mensen op zoek gaan naar sociale bevestiging. Zodra personen hun individuele probleembesef of een ongemakkelijk gevoel met anderen gaan delen, is een maatschappelijk probleem niet langer een persoonlijk issue, maar een controversiële maatschappelijke kwestie
(issue) geworden, waarover mensen onderling informatie uitwisselen en opinies delen. Diffusie krijgt vat op de publieke opinie als mensen interactief en gebruik makend van de hen ten dienste staande (sociale) media op zoek gaan naar sociale bevestiging van hun onzekerheid, hun opinies of hun associaties omtrent een on-verwachte gebeurtenis of een issue. Dit adoptietraject wordt gevolgd door mensen die hun sociale omgeving verkennen met het oog op het delen en de adoptie van sociaal aanvaardbare opinies op zoek naar sociale bevestiging (Noelle-Neuman, 1974, 1994). Daarnaast zorgen onverwachte gebeurtenissen er volgens de leertheo-reticus Kamin (1968) ook voor dat nieuwe associaties worden gevormd.
Eventsetting, dat wil zeggen het vermogen en de impact van onverwachte gebeurte-nissen issues te triggeren, krijgt meer effect naarmate voor meer mensen een ge-beurtenis buiten hun verwachtingspatroon valt, een externe gege-beurtenis waarden weet te activeren, een evaluatieve lading ontvangt van de stimulus waarmee ze geassocieerd wordt en tenslotte meerdere externe gebeurtenissen binnen een kort tijdsbestek een identiek signaal afgeven dat geassocieerd wordt met een maatschap-pelijk probleem of een issue. Eventsetting doet zich voor als een dissociatie ontstaat tussen datgene wat een persoon waarneemt en wat hij verwacht waar te nemen. Een dissociatie wordt als volgt gedefinieerd: een dissociatie wordt gekenmerkt door een
verstoring in het bewustzijn, het geheugen, identiteit of de perceptie als gevolg van een ontkoppeling tussen een verwachting en een waarneming (zie Westen, 1996, p.
611). Als gevolg van een ‘ontkoppeling tussen een verwachting en een
waarne-ming’ kan de waargenomen toestand gaan divergeren met de maatschappelijk
ge-wenste toestand en als een discrepantie ervaren worden die bij individuele personen dissonantie39 kan oproepen.
De functie van een onverwachte gebeurtenis is tweeledig. Ze brengen niet alleen bestaande verbanden die mensen tussen gebeurtenissen leggen aan het wankelen, maar als reactie daarop ook hun opvattingen (zie Page & Shapiro, 1992; zie Sewell, 2005). Onverwachte gebeurtenissen zorgen er in eerste instantie voor dat mensen nieuwe verbanden leren leggen (Rescorla & Wagner, 1972). Het leren van nieuwe associaties hangt volgens Kamin (1969) en Wagner (1978) samen met de afwijking tussen datgene wat mensen waarnemen en dat gene wat zij verwachten waar te nemen (Rescorla, 1988a; zie ook Lieberman, 2000, p. 140). De vraag is hoe en waardoor, dat wil zeggen op basis van welk mechanisme nieuwe associaties ge-vormd worden naar aanleiding van het optreden van een onverwachte gebeurtenis.
39 Dissonantie is weergegeven in de formule voor probleembesef:
Pbi Wi ∑(|Twij | – |Tgij |) = Pbi Wi x Di waarbij dissonantie (Di ) geëvalueerd wordt aan de hand van waarden (Wi ).
Het mechanisme op basis waarvan nieuwe associaties ontstaan, kan op zijn beurt ook van invloed zijn op de evaluatieve lading van een nieuw gevormde associatie (zie Forgas, 2000, p. 10). Een nieuwe associatie is namelijk niet gespeend van in-houd. Een externe gebeurtenis die bijvoorbeeld geassocieerd wordt met een schappelijk probleem krijgt door het activeren van waarden, die met een maat-schappelijk probleem verbonden zijn, een evaluatieve lading, waaraan het belang van een van origine neutrale externe gebeurtenis kan worden afgemeten en de bete-kenis kan worden geduid. Door de transfer van een evaluatieve lading van een waarde naar een externe gebeurtenis, krijgt een externe gebeurtenis een signaal-waarde, op individueel en vervolgens door middel van sociale bevestiging ook een symboolwaarde op collectief niveau.
Des te groter de impact van een onverwachte gebeurtenis is, des te omvangrijker het diffusieproces en des te krachtiger het momentum van een maatschappelijk pro-bleem kan zijn. Daarbij is de vraag in hoeverre mensen uiteenlopend op onverwach-te gebeuronverwach-tenissen reageren en verschillende adoptietrajeconverwach-ten volgen. In dit hoofd-stuk zal dieper ingegaan worden op de impact van onverwachte gebeurtenissen als trigger van issues (eventsetting) op het doen en laten van individuele personen, vanuit een intra-individueel, leertheoretisch40 perspectief (zie Rescorla, 1972; Ka-min, 1968).