Behartiging van ‘n ander se belange in stryd met ‘n uitdruklike verbod van die dominus

In die Romeinse reg het die behartiging van ‘n ander se belange in stryd met sy uitdruklike verbod (domino prohibente) nie aanleiding gegee tot ‘n aksie vir die verhaal van die gestor se uitgawes nie, nieteenstaande behoorlike verrigting van die gestio.77

Skrywers van die Middeleeue en later was egter ten spyte van besware daarteen deur sekere juriste bereid om ‘n aksie gebaseer op die ongeregverdigde verryking van die dominus aan die gestor te verleen.78 Pothier79 as Franse eksponent van die ius commune het hom egter sterk uitgespreek ten gunste van ‘n aksie vir die gestor in hierdie omstandighede, welke aksie gebaseer was op die algemene beginsel van natuurlike geregtigheid dat niemand ten koste van ‘n ander verryk behoort te word nie.

‘n Teësinnigheid word onder sekere Romeins-Hollandse skrywers aangetref om ‘n aksie gebaseer op ongeregverdigde verryking of andersins aan die gestor wat

domino prohibente opgetree het, toe te staan.80 _{Ander egter, waaronder die}

76 _{Van Zyl 1985: 105; Whitty en Van Zyl 2004: 391 vn 2; Kyk par 6 hieronder.} 77 _{C 2 18 24. Vergelyk D 3 5 7 3; 11 7 14 13 en 17 1 40. Van Zyl 1977: 316.}

78 _{Kyk Van Zyl 1970: 48-50, 55 en 61-62 wat betref die andersdenkende standpunte wat} onder andere deur sekere glossatore (byvoorbeeld Martinus), ultramontani (byvoorbeeld Révigny) en kommentatore (byvoorbeeld Cynus, Albericus en Castransis) hieroor ingeneem is.

79 _{Contrat de Mandat : par 182 waar hy hierdie aksie “l’ action générale in factum " noem.} Kyk Van Zyl 1970: 71-73.

80 _{Kyk byvoorbeeld Huber HR : 3 28 8; Prael ad Inst : 3 28 2 en Prael ad D : 3 5 3; Van der} Keessel Prael ad Gr : 3 27 5; Van der Linden Koopmans Handboek : 1 15 15 1. ‘n Soortgelyke teësinnigheid kom in Duitse gesag van die pre-kodifikasie periode voor – kyk Van Zyl 1970: 81-82 en 88; Visser 2008: 572.

gesaghebbende Voet81 en Groenewegen82 ressorteer, is van mening dat ‘n aksie aan die gestor verleen moet word vir die verhaal van noodsaaklike en nuttige uitgawes op die basis van ongeregverdigde verryking, soos wat die geval met die

mala fide gestor en mala fide possessor is.83

Wat Suid-Afrikaanse regspraak betref, is ‘n aksie waar die gestio domino prohibente geskied het in enkele vroeëre beslissings van die hand gewys.84 _In

Colonial Government v Smith and Company85 _{het die Hof egter, met ‘n}

beroep op Voet en Groenewegen, die teenoorgestelde standpunt ingeneem: “Now the usual conception of a negotiorum gestor is one who, without express mandate, carries on the business, or who protects the property of another who is absent or who is incapable of acting for himself. As a rule, if the owner is present, or is unwilling or forbids the business being done, the unauthorized agent cannot force his services upon such owner … Voet, in his title De Negotiis Gestis, admits the general rule founded on the civil law to be that a person is not liable for expenses incurred against his consent, but he points out the injustice of allowing one person to be enriched to the injury of another, and adds that nowadays it was admitted rather that moneys so expended could be recovered (3, 5, 11) and he adds that his view of the law was also held by Groenewegen and other Roman-Dutch jurists … The claim is certainly an equitable one, and

81 _{Commentarius : 3 5 11.}

82 _{De Leg Abr ad : C 2 18 (19) 24 wat die mening huldig dat die Romeinse verbod soos} vervat in C 2 18 24 waarvolgens ‘n gestor wat domino prohibente opgetree het ‘n aksie ontsê is, in Holland herroep is. Kyk verder Van Zyl 1970: 96-97 en Van Zyl 1985: 107. 83 _{Visser 2008: 572-573 en De Vos 1987: 84 is egter skepties of daar met vertroue gesê}

kan word dat hul siening die heersende mening verteenwoordig het. Kyk egter die kontrasterende opinie van Van Zyl 1970:96 ev in verband hiermee.

84 _{Kyk byvoorbeeld Ryneveld v The Wine Depot 2 Menzies (1833) 185 en Union Bank} v Beyers; Union Bank v Du Toit 3 SC (1881) 89: 102.

in my opinion our law, possibly differing from English common law, allows the outlay to be recovered”.86

Volgens Van Zyl87 bestaan daar min twyfel dat die aksie wat hier aan die gestor

toegestaan word inderwaarheid die uitgebreide actio negotiorum gestorum is wat as ‘n verrykingsaksie funksioneer.

In Odendaal v Van Oudtshoorn88 _{het die Hof egter by monde van De Kock R}

in ‘n obiter dictum ‘n mate van twyfel uitgespreek of die moderne Suid- Afrikaanse reg ontvanklik sal wees vir die toestaan van ‘n aksie aan die gestor

wat domino prohibente opgetree het. Hoewel hierdie obiter dictum die kritiek van sekere skrywers ontlok het,89 _{het daar by verskeie ander ook ‘n onwilligheid}

bestaan om ‘n aksie in hierdie omstandighede aan die gestor te verleen.90

Enige twyfel wat daar mag bestaan het na aanleiding van bogemelde, is geheel en al uit die weg geruim deur die saak van Standard Bank Financial Services

Ltd v Taylam (Pty) Ltd91 _{waar ‘n aksie aan ‘n gestor toegestaan is wat ‘n}

86 _{Op 392. Vergelyk ook Colonial Cabinet Manufacturing Co v Wiid 1927 CPD 198;} Pretorius v Van Zyl: 230.

87 _{1985: 109.} 88 _{Op 437G-438B.}

89 _{Kyk byvoorbeeld Van Zyl 1970: 152; Lotz en Brand 2009: par 223 vn 4 en De Vos 1987:} 214-215.

90 _{Kyk Wessels 1951: par 3562-3567; John 1951: 74; Joubert 1979: 128; De Vos 1987: 84.} Rubin 1958a: 30ev doen aan die hand dat daar selfs geargumenteer kan word dat die gestor wat domino prohibente opgetree het, nie die bedoeling kon gehad het om die dominus onder ‘n verpligting te plaas nie. Met verwysing na die saak van Colonial

Government v Smith and Company 18 SC (1901) 380 waar die hof egter bereid was

om ‘n verrykingsaksie aan die gestor te verleen, stel hy op p 33 die volgende voor: “It seems to me …, that our courts cannot do justice either to the gestor or to the dominus prohibens by applying the principle of enrichment without some qualification. In order to do justice to both, our courts should have regard to two distinct considerations, (a) whether the dominus has, in fact, been enriched by the gestio at the gestor’s expense, and (b) whether it was, in all the circumstances, reasonable for the gestor to ignore the prohibition of the dominus ”. Hierdie voorstel word deur De Vos 1987: 215 onderskryf.

91 _{1979 (2) SA 383 (K). Vir ‘n bespreking van hierdie saak kyk Scholtens 1979: 175-177 en} Nathan 1979: 14-16.

ander se skuld betaal het om homself te bevoordeel (sui lucri causa) en sodanige betaling geskied het in stryd met die uitdruklike verbod van die dominus (domino prohibente). ‘n Voorbehoud wat egter deur die Hof bygevoeg is, bepaal dat ‘n persoon nie toegelaat word om na willekeur in ‘n ander se sake in te meng nie, maar dat sodanige bemoeiing toegelaat sal word as dit noodsaaklik is “in order to do justice between man and man” en indien daar “some just cause” bestaan vir die verontagsaming van die dominus se verbod daarop.92

Gebaseer op bogenoemde beslissing formuleer Sonnekus93 _{die volgende}

vereistes aan die hand waarvan bepaal moet word of die betaling in die lig van die tersaaklike omstandighede nie op ‘n onaanvaarbare bemoeienis deur die eiser neerkom nie:

(a) billikheid moet tussen die partye seëvier;

(b) die bemoeiing deur die “gestor” mag nie sinloos of nodeloos wees nie – dus moet die inmenger ‘n duidelike eie belang kan aantoon; (c) beide die betrokke partye moet ‘n duidelike eie belang in die

aangeleentheid hê;

(d) geen sinnelose negering van die dominus se belange of opdragte nie;

(e) iusta causa om wense van die dominus te negeer in ‘n gees van goeie buurmanskap;

(f) die dominus durf nie na die tyd daar slegter aan toe te wees as wat hy by ontstentenis van die bemoeiing sou wees nie”.

92 _{Op 392 D-H, 395. Kyk Van der Merwe ea 2003: 493.} 93 _{2007: 171.}

Rubin94 en De Vos95 verklaar dat die voorbehoud neergelê deur die hof in die saak van Standard Bank Financial Services Ltd v Taylam (Pty) Ltd96

redelik en noodsaaklik is. Van Zyl97 _{huldig egter die mening dat daar nie steun}

te vinde is vir bogemelde voorbehoud in die gemene reg of ander gesag nie, en stel voor dat benewens om te vereis dat ongeregverdigde verryking van die

dominus ten koste van die gestor moes plaasgevind het, ons howe versigtig moet wees om enige kwalifikasies te heg aan die aard van die gestio domino prohibente. Volgens Eiselen en Pienaar98 _{is die standpunt van Van Zyl in}

beginsel die korrekte een. Hulle voer aan dat ‘n subjektiewe beoordeling van of die optrede van die gestor regverdig of onregverdig was nie die kriterium behoort te wees nie, maar wel of verryking en verarming plaasgevind het in omstandighede waar dit redelik is om van die dominus te verwag om die gestor

te vergoed.

Visser99 _{se standpunt is egter dat bogenoemde saak verkeerd beslis is en}

derhalwe nie gevolg behoort te word nie. Hy meen dat die hof, tydens afweging van die betrokke partye se belange, nie voldoende waarde geheg het aan die beginsel van vryheid nie. Deur die vermeende gestor toe te laat om hom te bemoei met die sake van die dominus terwyl duidelike getuienis bestaan dat laasgenoemde daarteen gekant is, veroorsaak volgens Visser100 _{‘n uitkalwing van}

die dominus se outonomie wat die skaal té veel laat swaai teen die behoud van vryheid as sodanig. 94 _{1958a: 33.} 95 _{1987: 215.} 96 _{1979 (2) SA 383 (K).} 97 _{1985: 110.} 98 _{2008: 199.} 99 _{2008: 586.} 100 _{2008: 586-587.}

In Kunneke v Eerste Nasionale Bank van Suidelike Afrika Bpk101 het die bank in stryd met ‘n uitdruklike bepaling in die ooreenkoms met sy mandant opgetree deur tjeks wat nie die voorgeskrewe tweede handtekening namens die betrokke BK bevat het nie, tóg uit te betaal. Die bank het sy optrede probeer regverdig deur aan te voer dat hy in die proses tog in belang van die BK opgetree het deur bestaande skulde van die BK teenoor die derde te delg. Uit die getuienis voor die hof het dit egter geblyk dat die bank nooit werklik bedoel het om bewustelik die belange van die mandant te bevorder nie en dat dit hoogstens bedoel het om in eie belang sy vermeende kontraktuele verpligtinge jeens sy kliënt na te kom.102

Met verwysing na die beginsels soos uiteengesit in die saak van Standard Bank

Financial Services Ltd v Taylam (Pty) Ltd103 _{beslis Stafford R derhalwe dat}

die bank hom nie suksesvol kan beroep op die onderhawige aanwending van die uitgebreide saakwaarnemingsaksie as verrykingsvordering nie.104 _{Daar word}

verder bevind dat die bank se optrede neergekom het op presies die teenoorgestelde van wat vereis word “to do justice between man and man”.105

In sy bespreking van die Kunneke-saak106 _{wys Visser}107 _{daarop dat hoewel die}

betrokke regter met goedkeuring verwys het na die bogenoemde Taylam- beginsel, hy nie bereid was om dié beslissing se erkenning van ‘n verrykingsaksie ten spyte van die bestaan van ‘n kontraktuele verhouding tussen die betrokke partye na te volg nie. Hy spreek derhalwe sy bedenkinge uit of dié beginsel werklik so diep in die Suid-Afrikaanse reg ingegrawe is, juis omdat die

101 _{1997 (3) SA 300 (T).} 102 _{Op 313 D.}

103 _{Naamlik dat dit in die Suid-Afrikaanse reg in sekere omstandighede moontlik is dat die}

gestor, wat in stryd met die wense van die dominus optree, vergoeding kan eis deur gebruik te maak van die uitgebreide saakwaarnemingsaksie.

104 _{Op 312 H.} 105 _{Op 312.}

106 _{1997 (3) SA 300 (T).} 107 _{2008: 583-586.}

oorspronklike toepassing daarvan op ‘n situasie waar daar ‘n kontrak tussen die betrokke eiser en verweerder bestaan het, nog nooit in ‘n ander saak onderskryf is nie.108