Aanvullende profielen van het Nederlandse burgemeesterschap

Met het basisprofiel en de accenten daarbinnen kunnen we nog niet alle burgemeesters karakteriseren: er zijn ook burgemeesters die hiernaast een extra profiel kiezen, of hebben. Zij vervullen rollen naast de zeven uit het basisprofiel. Deze zijn weliswaar niet zo wijd verbreid dat ze bij de basisset horen, maar zij komen wel vaak genoeg voor om ze als afzonderlijke profielen te onderscheiden. Wij benoemen er vier.

De aanvullende profielen vloeien voort uit het empirische deel van het onderzoek; dat wil zeggen: we zijn burgemeesters tegengekomen die, naast het basisprofiel, aanvullende rollen vervullen en daarmee een profiel hebben dat wezenlijk afwijkt van het hoofdprofiel. Die afwijkende profielen hebben we hier onder woorden gebracht. Het gaat dus niet om profielen die theoretisch geconstrueerd zijn en die systematisch gebaseerd zijn op bepaalde waarden, gezagsbronnen of relatieve tijdsbesteding over de diverse taken. Het omgekeerde is het geval: de aanvullende profielen rijzen als het ware op uit het onderzoek en we hebben - achteraf - beredeneerd welke waarden bij de aanvullende profielen zouden passen, omdat een dergelijke koppeling interessant is. Vervolgens hebben we gekeken of koppelingen mogelijk zijn tussen de aanvullende profielen met gezagsbronnen, tijdsbesteding per taak en typen contacten (op basis van de bevindingen uit de enquête en de agenda-analyse).

Zoals eerder al geconstateerd, zijn er weliswaar verschillen tussen burgemeesters als het gaat om de waarden die zij centraal stellen, maar zijn de verschillen statistisch niet significant al naargelang gemeentegrootte, aanstellingswijze, partijpolitieke achtergrond of ervaring. Evenmin is er een statistisch significante samenhang tussen waarden en de rollen die burgemeesters in relatie tot de samenleving het belangrijkste vonden. Anders gezegd: we kunnen wel beredeneren dat de ene waarde beter dan een andere past bij een bepaald aanvullend profiel, maar we kunnen geen samenhang zien met achterliggende factoren. Wel kunnen we een samenhang beredeneren met gezagsbronnen, tijdsbesteding en type contacten. Hoe een burgemeester met een aanvullend profiel er echt uitziet, vergt aanvullend onderzoek.

194

De vier aanvullende profielen zijn de volgende.

A. Projecttrekker

Sommige burgemeesters hebben, of definiëren voor zichzelf, een duidelijke ‘klus’. Die klussen kunnen zeer divers zijn: gemeentelijke herindeling, normalisering van de verhoudingen in de gemeenteraad en/of college, of iets anders wat redelijk goed omlijnd en gedefinieerd is (bijvoorbeeld de gemeente rijp maken voor discussies over krimp) en in een overzichtelijk tijdsbestek aan te pakken is. De burgemeester-projecttrekker vervult uiteraard alle rollen uit het basisprofiel, maar houdt zich bovenal bezig met die ene activiteit. In het onderzoek is gebleken dat waarnemend burgemeesters zichzelf dikwijls als projecttrekker positioneren. Daarmee is overigens niet gezegd dat zij de enige projecttrekkers zijn.

Heel vaak is het wel dat iemand van buiten er met een frisse kijk en een onafhankelijke kijk naar kijkt; je hoeft niet zo benauwd te zijn. Ik bedoel, als je er een half jaar moet werken, of een jaar, ze zullen je waarschijnlijk niet wegsturen.

Als je weggaat, die waarnemend burgemeester heeft dan ook zoiets van: dan ben ik weg, punt uit. Afgewerkt. Dus dat frisse, niet gebondene, weten dat het voor een korte tijd is, kan iets openbreken. Soms krijg je een boodschap mee.

Maar dat is een veel te groot woord.

(burgemeester, over waarnemers)

In termen van waarden die projecttrekkers centraal stellen, lijkt het logisch eerst en vooral te denken aan doelmatigheid. De projecttrekker wil immers aanpakken en resultaten boeken. De gezagsbronnen die de projecttrekker waarschijnlijk belangrijk zal vinden, hangen af van de specifieke taak die hij zichzelf gesteld heeft. Maar we kunnen ons voorstellen dat ten minste de positie boven de partijen en leiderschapsstijl van belang zullen zijn. Persoonlijk contact kan een rol spelen als de politieke verhoudingen genormaliseerd moeten worden. De tijdsbesteding per taak zal afhangen van de karakteristieken van ‘het project’. Uit de enquête kunnen we bijvoorbeeld wel opmaken, dat waarnemend burgemeesters statistisch significant minder uur per week besteden aan ‘uitvoering geven aan veiligheidsbeleid, waaronder handhaving van de openbare orde en veiligheid en crisisbeheersing’ dan Kroonbenoemde burgemeesters. Uit gesprekken blijkt, dat zij bijvoorbeeld minder vaak deelnemen aan regionaal veiligheidoverleg. Ook besteden zij statistisch significant minder uur per week aan ‘representatie van de gemeente’ dan Kroonbenoemde burgemeesters, blijkens de enquête. Ook staan waarnemend burgemeesters iets verder af van de lokale samenleving. We zouden kunnen zeggen: projecttrekkers, zeker als waarnemend burgemeesters, zijn vooral met interne zaken bezig.

195 B. Visionair

De visionair is een burgemeester van de lange adem die een brede vernieuwingsbeweging of

paradigmawijziging voorstaat - een nieuwe visie op de gemeente en/of een nieuwe manier van werken. Aan dergelijk ‘transformationeel leiderschap’ heeft zeker niet elke burgemeester behoefte. En ook al is dat wel het geval, dan krijgt hij daar ook zeker niet altijd de ruimte voor. Maar het komt wel voor. Deze

burgemeester zal de discussie over de toekomst entameren en stimuleren en er zelf ook een bijdrage aan leveren.

Nou bijvoorbeeld dat ik heb geïnitieerd, aan de raad heb aangegeven, het is goed dat wij ook een langetermijnvisie neerleggen, stippen op de horizon zetten. En dat ik dat hele proces in gang heb gezet en dat het nu ook vastgesteld is.

Waarbij we hebben gekeken naar, wat is het DNA van de gemeente en waar liggen de kansen en waar gaan we ons op richten. (…)Dan is het juist nodig dat er ook een rode draad is, want anders ben je dus alleen maar bezig de hele dag met incidenten. En ergens moet er een rode draad zijn, van daar richten wij ons ook op.

(burgemeester)

De waarden die hier het beste bij passen, zijn responsiviteit en onafhankelijkheid. De visionaire

burgemeester zal zich willen openstellen voor wensen en ideeën uit de samenleving: het gaat immers om de toekomst van die samenleving. De andere waarde die bij de visionaire burgemeester past is

onafhankelijkheid. De burgemeester zal onafhankelijk van geest en van politieke belangen willen zijn om een bijdrage te kunnen leveren aan het debat over de toekomst. Blijkens de focusgroepen zijn ook de persoonlijkheid van de burgemeester en de invulling die hij aan het ambt geeft van belang. De visionaire burgemeester zal zijn gezag in het bijzonder ontlenen, zo veronderstellen wij, aan deskundigheid en aan overtuigingskracht. Immers, wie een visie wil ontwikkelen zal kennis van zaken moeten hebben en anderen moeten weten te overtuigen. Deskundigheid als gezagsbron zien we meer bij burgemeesters met 2 t/m 6 jaar ervaring en burgemeesters met meer dan 12 jaar ervaring dan bij de anderen. De visionair zal, naar alle waarschijnlijkheid, relatief veel besteden aan functionele contacten met maatschappelijke partijen.

C. Regioburgemeester

Sommige burgemeesters leggen een dermate sterk accent op de regionale overleggen en

verantwoordelijkheden, en op de actoren en instellingen die op dit bovengemeentelijke schaalniveau actief zijn, dat ze haast nog meer burgemeester van de regio dan van de eigen gemeente lijken te zijn. Het kan gaan om burgemeesters die de regio als het ware ingetrokken worden (bijvoorbeeld doordat de gemeente deelneemt aan vele intergemeentelijke samenwerkingsverbanden en de burgemeester in vele daarvan de vertegenwoordiger is, of doordat de burgemeester veiligheidsregioburgemeester is). Het kan ook gaan om

196

burgemeesters die regionale samenwerking van wezenlijk belang achten voor hun gemeente. Daarnaast kunnen we niet uitsluiten dat het soms gaat om een burgemeester die vindt dat de eigen gemeente een maatje te klein voor hem is.

Laten we allemaal zoveel mogelijk één lijn bewandelen. (…) bijna alle partners waar je mee werkt, zijn regionaal. (…) onze veiligheidspartners, ja de politie is al op eenheidsniveau, in ieder geval op districtenniveau, de brandweer is regionaal geworden; alle zorgpartners zijn bijna regionaal. Nou laten we dan zorgen dat wij, als gemeenten met behoud voor je eigen verantwoordelijkheid als burgemeester en zo, maar wel met een wat voorspelbaar beleid voor die partners daarop reageren. En daar partner in zijn. (…)probeer het wel zoveel mogelijk regionaal met elkaar te doen.

(burgemeester)

Waarden die we bij dit profiel veronderstellen, zijn onafhankelijkheid en onpartijdigheid. Deze burgemeester zal immers – wil hij succesvol zijn in de regio – niet alleen maar het eigenbelang van de gemeente centraal moeten stellen. Bij de regioburgemeester verwachten we ook dat activiteiten in het kader van intergemeentelijke samenwerking relatief veel tijd in beslag zullen nemen, evenals representatie van de gemeente. Aan dat laatste besteden waarnemend burgemeesters statistisch significant minder uur per week dan Kroonbenoemde burgemeesters. Overigens constateren we in de agenda-analyse op het punt van regionaal overleg aanzienlijke verschillen tussen burgemeesters. Burgemeesters van grotere gemeenten hebben substantieel meer afspraken met buitenlokale actoren, in het bijzonder andere overheden, dan burgemeesters van kleinere gemeenten, behoudens afspraken met intergemeentelijke

samenwerkingspartners. Burgemeesters van grotere gemeenten hebben ook vaker de portefeuille regionale samenwerking dan hun collega’s van kleinere gemeenten (zie paragraaf 4.2.5). Ook op individueel niveau zien we verschillen.