In hoeverre bent u het eens met deze stellingen?

Deze twee werkelijkheden zijn volgens de deelnemers aan de focusgroep over de toekomst van het ambt prima met elkaar verenigbaar. Het is volgens hen onvermijdelijk dat je als burgemeester de waarden van je politieke partij met je meedraagt: “Als je jarenlang een bepaalde partijpolitieke signatuur hebt gehad en die ook altijd hebt uitgedragen, dan moet je er, denk ik, gewoon zuiver in zijn, en ik denk dat burgemeesters daar nog het sterkst in zijn: erkennen dat ze dat niet zomaar van zich af kunnen schudden.” Dat is voor de

8 Zie http://www.ad.nl/ad/nl/1012/Nederland/article/detail/3588262/2014/02/01/Echte-Zwijndrechtse-kunst-is-niet-lelijk.dhtml

61 deelnemende burgemeesters iets anders dan dat zij die waarden ook expliciet uitdragen. Burgemeesters moeten er

bij uitstek voor waken dat dit niet gebeurt. De burgemeester staat boven de partijen en dat betekent in de eerste plaats dat hij op eenzelfde manier open staat richting alle politieke partijen. Partijpolitieke affiniteit speelt daarbij nauwelijks een rol, zo is de overtuiging. Voor een burgemeester lopen de lijnen in het netwerk anders.

Het gaat erom dat, als je er bent en je wilt lobbyen, je je zaken goed voorbereidt en gedegen onderbouwt. Men kijkt dan niet zo naar de partijpolitiek.

(burgemeester)

De uitspraak die burgemeester van Amsterdam Van der Laan (in Cohen, 2013, p. 23) halverwege 2013 in Vrij Nederland deed - namelijk: “Zolang ik burgemeester ben, heb ik geen partij” - lijkt dus geen recht te doen aan de ervaringen van zijn collega’s. Datzelfde lijkt te gelden voor NGB-voorzitter Bernt Scheiders’ (2011) pleidooi voor de ‘Bewust Partijloos Burgemeester’. Maar ook de oproep van partijleider Diederik Samsom op de PvdA burgemeestersdag in 2012, gericht aan burgemeesters van zijn partij, om toch vooral ook ‘PvdA-burgemeester’⁹ te zijn, lijkt geen recht te doen aan hoe burgemeesters de rol van partijpolitieke waarden in hun ambt ervaren.

Nederlandse burgemeesters lijken veeleer geneigd om hun partijpolitieke waarden tijdelijk ‘tussen haakjes te zetten’. De Nederlandse burgemeester is er in de regel niet één die sterk ideologisch of partijpolitiek-geïnspireerd stuurt, en als zodanig ‘spelmaker’ is, maar veeleer één die ‘spelbewaker’ is, en zijn levensbeschouwing en partijkaart op de achtergrond houdt.

Ook gemeenteraden laten zich bij de selectie van de burgemeester niet primair leiden door diens politieke voorkeur. In 60% van de gemeenten is de burgemeester geen lid van de partij met de grootste fractie in de gemeenteraad. In ruim 30% van de gemeenten is de burgemeester lid van een partij die niet in de coalitie zit, en bij ongeveer 70% van de benoemingen wisselt de politieke kleur van de burgemeester (Van Bennekom, 2010, 2013a).

Desalniettemin ervaren burgemeesters een zekere spanning tussen hun onpartijdigheid en de waarden die zij er zelf op nahouden. Die manifesteert zich bij uitstek wanneer een burgemeester in het college, waarin hij zich over het algemeen aansluit bij de meerderheid, beslissingen moet accepteren die botsen met zijn persoonlijke waarden. De algemene lijn daarbij is desalniettemin dat het de burgemeester eigenlijk niet uit zou moeten maken - zo lang het proces deugdelijk is verlopen. Ook als het college zou bestaan uit wethouders die er wezenlijk andere waarden op nahouden, zou de burgemeester daarmee moeten werken en de waarden die hij erop na houdt geen rol moeten laten spelen. Het is dan de uitdaging dit soort situaties toch tot ‘een goed einde’

te brengen.

9 Persoonlijke observatie (PvdA burgemeestersdag, Spijkenisse, 20-04-2012).

62

2.5 De waarnemend burgemeester

In de paragraaf over de tijdsbesteding van burgemeesters constateerden we al dat waarnemers hun tijd in een aantal opzichten significant anders besteden dan Kroonbenoemde burgemeesters. Waarnemend burgemeesters besteden minder tijd aan de contacten met maatschappelijke organisaties en bedrijven en aan de veiligheidstaken. Waarnemend burgemeesters besteden überhaupt minder tijd aan hun ambt dan hun Kroonbenoemde collega’s. Verderop in dit rapport zullen we nog een aantal van dit soort significante verschillen tegengekomen.

Uit de gesprekken die in het kader van dit onderzoek zijn gevoerd, blijkt nog sterker hoe anders het waarnemend burgemeesterschap is. Burgemeesters zien zichzelf eerder als ‘projectburgemeesters’, met een andere taakomschrijving dan ‘gewone’ burgemeesters. Dat project kan verband houden met gemeentelijke herindeling of bestuurlijke conflicten. Bij vervanging vanwege persoonlijke omstandigheden of bij waarnemingen die om meer persoonlijke motieven worden geïnitieerd, is daar overigens minder sprake van.

Er werd gevraagd of ik daar wilde waarnemen als burgemeester. Toen heb ik gezegd: “Als ik dat doe, dan zie ik het eigenlijk een beetje als een stuk projectmanagement.” Ik weet dat een burgemeester alles moet doen, je moet een beetje bestuurlijk manager zijn, raadsvoorzitter, collegevoorzitter, contacten met het bedrijfsleven, met andere overheden, met de bevolking, als een paar zestig jaar is getrouwd, heftig kussen en zo. Je hebt een heel breed takenpakket. Ik heb gezegd:

“Ik zit hier acht, negen maanden en als ik hier over acht maanden wegga, dan wil ik dat, dat en dat bereikt hebben. Ik wil dat jullie mij als gemeenteraad de ruimte geven dat ik mijn tijdsinzet echt kan focussen en concentreren op de targets die ik mezelf gesteld heb. Ik heb die targets ook gesteld in overleg met de gemeenteraad. Ik heb gezegd: “Dit is mijn projectplan voor de komende maanden. Ik wil graag dat jullie als gemeenteraad dit projectplan accorderen en me ook faciliteren qua tijd, qua ambtelijke ondersteuning om dat projectplan uit te voeren.” En zo is het echt ook gegaan. Ik ben na acht maanden gestopt en ik heb ook gezegd “Dat was de insteek aan het begin. Ik ga nu, dit is er gepresteerd, dit zijn de resultaten.” Dat vond ik echt een hele plezierige manier van werken.

(burgemeester)

Waarnemend burgemeesters zijn minder afhankelijk van de gemeenteraad, waardoor zij sterker staan, zo geven onze gesprekspartners aan. Ze staan onafhankelijker en hebben beleidsinhoudelijk meer ruimte. Ook zijn ze bijna nooit woonachtig in de gemeente, waardoor ze niet ‘24x7’ in de gemeente als burgemeester worden gezien en aangesproken.

63 Gedurende ons onderzoek hebben verschillende waarnemend burgemeesters aangegeven dat ze zichzelf,

voor zover andere burgemeesters dat wel zijn, niet representatief achten voor het Nederlandse burgemeestersambt. Daar moet bij het lezen van dit rapport rekening worden gehouden. Daar waar we spreken over ‘de’ Nederlandse burgemeester gaat het veelal eerder om Kroonbenoemde burgemeesters dan om waarnemend burgemeesters.

2.6 Betekenis voor het ambt

Het burgemeestersambt is bij uitstek een veelzijdig ambt, dat zeer verschillende functies in zich verenigt. In termen van rollen is er echter sprake van een hoge mate van eenduidigheid: de burgemeester treedt zowel bestuurlijk als maatschappelijk op als verbinder, daarbij gefaciliteerd door zijn onafhankelijke positie boven de partijen. Het burgemeestersambt is in essentie onpartijdig verbindend. Opvallend in de

tijdsbesteding van burgemeesters is dat de ombudsfunctie en de functie als rechtmatigheidstoezichthouder geen tijdrovend onderdeel zijn van het ambt, zeker niet in vergelijking met vroeger tijden.

Veel belangrijker voor de burgemeester anno 2013 is zijn rol als procesbewaker en hoeder van het systeem.

Burgemeesters zijn dan ook veel sterker georiënteerd op systeem- en proceswaarden, zoals continuïteit, samenhang, integriteit, onafhankelijkheid en onpartijdigheid, dan op productiewaarden, zoals doelmatigheid. In de kern dienen burgemeesters “procesgerichte bestuurders” te zijn, zo stelde Korsten (2010b, p. 28) al eens. Daarbij merken we op dat de ideaaltypische burgemeester zich niet verliest in het enkelvoudige proces, maar processen altijd in meervoud, in het raamwerk van het bredere bestuurssysteem, bewaakt. Met name de waarde integriteit is voor burgemeesters van groot en toenemend belang.

Burgemeesters stellen zich in hoge mate op als bewakers van de bestuurlijke integriteit, waarbij het grote goed bestaat uit schone handen en deugdelijke verhoudingen, niet besmet door belangenverstrengeling of vriendjespolitiek. Partijpolitieke waarden zijn voor burgemeesters veel minder van belang, ondanks dat volgens bijna de helft van de burgemeesters de waarden van hun politieke partij op de achtergrond meespelen in hun functioneren.

Het voorgaande brengt onlosmakelijk met zich mee dat burgemeesters zelf ook buitengewoon kritisch in de gaten worden gehouden op het punt van integriteit, in de meest brede definitie van het begrip.

Burgemeesters die op dit punt over de schreef gaan - of lijken te gaan - worden des te steviger afgerekend.

Zoals de rechter niet mag marchanderen met de wet, en de wetenschapper niet mag rommelen met de data, zo mag de burgemeester niet tekort schieten op het punt van persoonlijke en bestuurlijke integriteit: dat is de kern van zijn werk.

64

3