woordiger zou bezitten in de persoon van Seyss-Inquarts Beauftragter bij de Nederlandse Bank, dr. ’Wohlthat.
Heeft Seyss-Inquart voorzien, in welke mate zijn eigen macht beperkt zou worden door de machtsuitoefening van enkele van zijn naaste medewerkers? Het zou ons niet verbazen. De man immers die op zeven-en-veertigjarige leeftijd tot Reichskommissar für die besetzten niederlandischen Gebiete werd be noemd, was sinds een aantal jaren nauwkeurig op de hoogte van de gang van zaken in de Nazipartij en in de Nazistaat en had persoonlijk ervaren dat zij een politieke jungle vormden waarin roofdieren rondslopen.
Seyss-Inquart
Arthur Seyss-Inquart werd op 2,2 juli 1892 geboren in Stannern in Moravië, toen deel van de Oostenrijks-Hongaarse Dubbelmonarchie; zijn ouders brachten in dat plaatsje hun vakantie door.1 Zijn vader was de eerste geweest die zich ‘Seyss-Inquart’ had mogen noemen; de toevoeging ‘Inquart’ kwam van een oom van diens moeder, een Ritter von Inquart, die zelf geen zoons had en die de oude familienaam tegen uitsterving wilde behoeden. Arthurs vader was katholiek, zijn moeder was een uit Beieren afkomstige lutherse, die zeer aan haar geloof gehecht was. Ze had van haar man, overigens een lastig heerschap, de toezegging gekregen dat ze haar dochters in de lutherse leer mocht grootbrengen; alleen de zoons zouden katholiek worden. De oudste, Richard, ontving later de priesterwijding.
Arthur was de jongste van zes kinderen (drie jongens, drie meisjes) van wie er één, een jongetje, als baby stierf. Zijn vader was, toen Arthur geboren werd, leraar in de klassieke talen aan het Duitse gymnasium te Iglau en werd kort nadien benoemd tot rector, alweer van een Duits gymnasium, te Olmiitz. Beide stadjes lagen in gebieden die min o f meer Duitse taaleilanden vormden en waar de Duits-sprekenden (ze werden later ‘ Sudetenduitsers’ genoemd) in de laatste decennia van de negentiende eeuw een voortdurende strijd voerden tegen het opkomende Tsjechische nationalisme. Arthurs vader was in dit opzicht niet bekrompen: vrouw en kinderen moedigde hij aan, Tsjechisch te leren; dat werd evenwel door Arthur en door zijn zeven jaar
1 Nadere gegevens over Seyss-Inquarts jeu gd en verdere ontwikkeling in H . J . N eum an: Arthur Seyss-Inquart; enkele aanvullingen in J . H u f: ‘W ie was Seyss- Inquart?’ , D e Spiegel, 1-2 9 okt. 1966.
D E H E E R S E R S
ouder lievelingszusje Irene geweigerd. Als knaap moet hij wel vaak in con flicten verzeild zijn met Tsjechische leeftijdsgenoten; toen hij een jaar o f twaalf was, werd hij door hen een keer stevig afgeranseld.
Arthur was zestien, toen zijn vader gepensioneerd werd; het gezin vestigde zich in Baden, even bezuiden Wenen, en daar legde hij in 19 10 het eind examen gymnasium a f (één 10, vier 9’s, v ijf 8’en). Hij ging in Wenen rechten studeren; het geld voor de studie verdiende hij door het geven van bijlessen, hoofdzakelijk aan een Joodse leerling. Kort tevoren had hij overigens al over
‘die Wiener Judenklique’ geklaagd.1 Zijn Duits-nationalistische gevoelens
hadden zich (heel begrijpelijk bij iemand die van zijn vroege jeugd a f voor zijn Deutschtum gevochten had, figuurlijk en soms ook letterlijk) krachtig ontwikkeld. ‘ Und ich habe Gefühle’, aldus een tekenende brief die hij nog voor zijn eindexamen aan zijn zuster Irene schreef,
‘und zwar liebe ich vor allem Grosses, Starkes, Ganzes. . . in der Musik verstehe ich mich völlig und in der Architektur. . . Ich habe aber noch einen Drang in mir, es ist die Liebe zum deutschen Volk und diesem will ich hel/en als Politiker, da darf ich keine Gefühle haben, darum bin ich bestrebt, in Fallen wo der Verstand zu reden hat, jedes Gefühl zu unterdrücken, und nur Nutzen und Schaden in Betracht zu zieken.’ 2
N o g voordat in Oostenrijk-Hongarije in juli '14 de algemene mobilisatie afgekondigd werd, meldde Arthur Seyss-Inquart zich enthousiast als vrij williger. In het regiment der Tiroler Kaiserjager vocht hij gedurende de eerste wereldoorlog (’ i4 - ’ i8) in hoofdzaak aan het Italiaanse front. Hij werd enkele malen wegens dapperheid onderscheiden en bracht het tot Oberleutnant. Intussen trad hij in december ’ ió in het huwelijk met een Oostenrijkse generaalsdochter die hij ruim vijfjaar kende: Gertrud Maschka, een knappe blondine; in de verlofperiode van enkele maanden waarin dat huwelijk viel, wist hij in de rechten te promoveren.
N a de eerste wereldoorlog was Oostenrijk een gekortwiekt, politiek- verdeeld en verarmd land. Als bekwaam advocaat slaagde Seyss-Inquart er evenwel in, voor zich en zijn gezin (er werden drie kinderen geboren: één zoon, twee dochters) een goed bestaan op te bouwen. D e politiek behield zijn aandacht. A l in '19 werd hij in Wenen lid van de Deutsche Gemeinschaft, ‘een soort geheim herengenootschap met een sterk antimarxistische en anti- semietische inslag’3; tot de oud-officieren die hij er ontmoette, behoorde ook de latere Oostenrijkse Bundeskanzler Dollfuss. In de Deutsche Klub waar hij
1 Brief, 9 febr. 1909, aan zijn zuster Irene (Collectie-J. H uf, Wenen). 2 Brief, 7 sept. 1909, (a.v.). 8 N eum an: Arthur Seyss-Inquart, p. 20.
S E Y S S - I N Q U A R T
veel verkeerde, had hij in die tijd contact met Fischböck, directeur van een verzekeringsmaatschappij.
W ij kunnen ons de gesprekken in de Deutsche Gemeinschaft en de Deutsche
Klub wel voorstellen: de socialisten hadden veel te veel macht, vooral in
Wenen; de katholieke politici moesten bestreden worden voorzover zij met de gehate socialisten samenwerkten; aan de invloed der Joden moest een einde komen; en er was voor Oostenrijk geen toekomst dan in het samen gaan met een sterk en geordend Duitsland. W ie zo dachten, moesten in veel opzichten wel hoopvol gestemd worden door de klinkende verkiezings overwinning die Hitlers N S D A P in september '30 in Duitsland behaalde; Seyss-Inquart werd ruim een jaar later donateur van de Oostenrijkse Nazi- partij; lid werd hij niet.
Zow el zijn uit de jaren ’zo daterende relaties als zijn karaktereigenschappen en opvattingen deden Seyss-Inquart uitnemend passen in het spel dat Hitler met betrekking tot Oostenrijk ging spelen na de bewogen julimaand van '34 waarin een slecht-voorbereide, onbehouwen staatsgreep van Oostenrijkse Nazi’s (die Bundeskanzler Dollfuss het leven gekost had) mislukt was. Hitlers streven werd het, te bevorderen dat de feitelijke macht in Oostenrijk zeer langzaam, zeer geleidelijk (het buitenland mocht niet gealarmeerd worden!) in handen kwam van figuren (Seyss-Inquart was er een van) die, zonder teveel weerstand te wekken, een beschaafde sympathie leken te koesteren voor het Derde R ijk . Zij, leiders en woordvoerders van wat de Nationale
Opposition genoemd werd, konden geen lid zijn van de N S D A P : die partij
was in Oostenrijk verboden en ageerde louter illegaal. Het was al voldoende indien zij een soort politieke dekking voor die N S D A P vormden en van binnen uit een constante druk uitoefenden op het regime van de opvolger van Dollfuss, von Schuschnigg, waarmee zij publiekelijk een zekere mate van solidariteit manifesteerden die bij tijd en wijle misschien wel echt was. A l dat laveren en schipperen werd hun echter door leiding en kader van de illegale N S D A P fel verweten. In die kringen ging men Seyss-Inquart als een sluwe opportunist zien, als een ‘Jezuïet’ (beweerd werd dat hij op het befaamde Oostenrijkse Jezuïeten-intemaat Stella Matutina zijn opleiding ge kregen had), als een dubbelhartige. Inderdaad: elementen van dubbelhartig heid, althans van gespletenheid, ontbraken in zijn daden niet: Fr au Planetta, de weduwe van een van diegenen die de dodelijke schoten op Dollfuss gelost hadden, nam hij als huishoudster in dienst - en tegelijk liet hij zich, in die tijd nog bekend als een zeer gelovig katholiek, tot lid van het kerkbestuur benoe men in de kleine gemeente bij Wenen waar hij woonde. Anders dan de Oosten rijkse Nazi’s was hij in die jaren geen voorstander van de regelrechte An
DE H E E R S E R S
von Schusclmiggs kabinet tot minister van binnenlandse zaken promoveerde - maar hij was wèl, en al sinds zijn vroegste jeugd, een verheerlijker van het
Deutschtum en dat laatste maakte hem weerloos op die n d e maart waarop,
zoals wij in Voorspel beschreven, Hitler en Goering de ontwikkeling in Oostenrijk forceerden.
Berlijn publiceerde die avond het bericht dat Seyss-Inquarts ‘voorlopige regering’ (die nog niet eens gevormd w as!) Duitsland telegrafisch verzocht had, troepen te sturen om in Oostenrijk ‘rust en orde te handhaven’ . Histo risch is het weinig meer dan een curiositeit dat Seyss-Inquart die in die uren de plaats van von Schusclinigg innam, er niet van op de hoogte was dat Goering van Wenen uit gemachtigd werd, de betrokken tekst aan het
Deutsche Nachrichtenbiiro door te geven; hoogstens zou men er een symptoom
in kunnen zien dat hij althans vrijdag, toen hij op de Polizeiprasident van Wenen de indruk maakte ‘eines hilflosen, verlegenen Menschen der geschoben
und vor vollendeten Tatsachen gestellt wurde’ , zijn laatste aarzelingen nog
niet overwonnen had. Zaterdag waren deze evenwel volledig verdwenen en op dinsdag 15 maart (de versmelting van Oostenrijk met Duitsland was in middels een feit geworden) werd Hitler in Wenen door ‘Reichsstatthalter’ Seyss-Inquart begroet met een redevoering welke in een extatische passage culmineerde, ‘die later alle leden van zijn gezin uit het hoofd leerden en’ , aldus Neuman, ‘soms nog met een eerbiedige huivering nazegden’1 :
‘ Wonach Jahrhunderte deutscher Geschichte gerungen haben, wofiir ungezahlte Millionen der besten Deutschengeblutet haben undgestorben sind, was in heissem Ringen letztes Ziel, was in bittersten Stunden letzter Trost war, heute ist es vollendet. Die Ostmark ist heimgekehrt. Das Reich ist wiedererstanden. Das volksdeutsche Reich ist geschaffen.’
Seyss-Inquarts aarzelingen waren door de buitenwereld niet opgemerkt. Ook in een land als het onze zag een flink deel van de publieke opinie hem als een sinistere intrigant die van meet a f aan en systematisch op de Anschluss toegewerkt had zoals die in maart '3 8 voltrokken werd. De historische werke lijkheid was gecompliceerder, maar het bleef waar, dat Seyss-Inquart het regime van von Schusclinigg ondermijnd en op vrijdagavond 1 1 maart diens functie overgenomen had en, vooral, dat hij door zijn optreden in de dagen die volgden, Hitlers greep naar Oostenrijk gelegaliseerd had. Daarvoor was Hitler (‘A d o lf Legaliteit’) hem zeer erkentelijk, zoals deze hem niet minder erkentelijk was voor de vasthoudende wijze waarop hij, dwars tegen de verwijten van de ‘echte’ Oostenrijkse Nazi’s in, ruim drie-en-een-half jaar
S E Y S S - I N Q U A R T
lang de weg der geleidelijkheid gevolgd had: geduldig gebruik maken van alle politieke mogelijkheden die zich voordeden, langzame voorbereiding van wat de grote omzwaai werd.
Teleurstellingen volgden. De gelijkschakeling van de Ostmark voltrok zich met een bruutheid die op Seyss-Inquart een stuitende indruk maakte. De Jodenvervolging zette er zo furieus in dat hij enkele Joodse families die hem persoonlijk goed bekend waren, effectief hielp bij hun emigratie; overigens had zijn eigen departement van justitie al daags voor Hitlers in tocht in Wenen alle Joodse rechters en advocaten op non-actief gesteld. Hij huilde dus mee met de wolven in het bos. In dat bos was overigens een nieuw roofdier verschenen in de persoon van de Gauleiter van het Saargebied, Josef Bürckel, een ruwe politieke krachtpatser die eerst als gemachtigde voor de volksstemming die in Oostenrijk plaats vond en vervolgens als Reichskom
missar voor de ‘eenwording’ van Oostenrijk en Duitsland, van het feitelijk
gezag van Reichsstatthalter Seyss-Inquart niet veel heel liet; kwaadaardig voorgelicht door Seyss-Inquarts oude tegenstanders uit de Oostenrijkse
N SD A P , zat hij deze dwars waar hij kon. De Ostmark werd eenvoudig over
stroomd door grijpgrage Rijksduitsers die aan baantjes, beloningen, emolu menten en steekpenningen naar zich toe haalden wat zij konden - en de echte Oostenrijkse Nazi’s waren vaak geen haar beter.
Intellectuelen weten veelal bevredigende verklaringen te vinden voor on aangename ontwikkelingen die zij niet bij machte zijn te keren. Voor Seyss- Inquart die er in zijn jeugd al naar gestreefd had (wij haalden zijn brief aan), ‘in gevallen waar het verstand moest spreken, elk gevoel te onderdrukken en enkel voordeel en nadeel a f te wegen’ , moet het niet zo moeilijk geweest zijn, te zien naar welke kant de balans doorsloeg: Hitler had de wederopstanding van das Reich bewerkstelligd en daarmee Seyss-Inquarts hartstochtelijk ge koesterde jeugddroom in vervulling doen gaan; mede gestimuleerd door zijn vrouw Gertrud (die zowel het nationaal-socialisme als het antisemitisme feller beleed dan hijzelf), gewende hij zich er aan, Hitler en het nationaal- socialisme bij voorbaat alles te vergeven. Zolang de zaken zich in hoofdzaak gunstig lijken te ontwikkelen, valt dat veel mensen niet eens zo zwaar.
Door middel van intriges welker beschrijving ons hier te ver zou voeren, droeg Seyss-Inquart er een jaar na de Anschluss het zijne toe bij om Slowakije tot een Duitse satellietstaat te maken; het werd de aanloop tot Hitlers in tocht in Praag. In de maanden die volgden, had hij slechts klein werk om handen; een plan om hem tot Duits gezant in Slowakije te benoemen, werd door von Ribbentrop getorpedeerd. Seyss-Inquart was inmiddels (i mei 39)
Reichsminister geworden. Politiek betekende zulks een zekere statusverhoging.
D E H E E R S E R S
verbindingsbureau in Berlijn met een eigen kleine staf, een nog fraaiere dienstauto, kansen op een luxueuze ambtswoning (een villa uit Joods bezit), een fonds voor geheime uitgaven ad 100.000 Rm. per maand en een vaste wedde van een kleine 4000 Rm. per maand - het waren alles privileges waar geen enkele ministeriële arbeid tegenover hoefde te staan: in een kabinet dat door Hitler nooit bijeengeroepen werd, was hij minister zonder porte feuille. Dat laatste kan hem, ijverig man als hij was, niet aangenaam geweest zijn. Het is dan ook denkbaar dat hij in de herfst van '39 met goede ver wachtingen de nieuwe functie op zich nam waar wij in ons vorig hoofdstuk al melding van maakten: plaatsvervanger van Hans Frank, de in Krakau zetelende Generalgouverneur van wat nog van Polen restte; in datzelfde Krakau was Seyss-Inquart, toen Frank eind oktober benoemd werd, al een maand lang hoofd van de civiele afdeling der Militarverwaltung geweest.
Van eind september '39 tot midden mei '40 vertoefde hij dus in het Gene-
ralgouvernement: bijna acht maanden waarin een terreurregime tot ontwikke
ling kwam zoals de Duitsers er zich in West-Europa later geen durfden permitteren. Van vele manifestaties van die terreur is Seyss-Inquart op de hoogte geweest. Wij moeten dit al aannemen op grond van de hoge functie die hij uitoefende, maar uit de schaarse stukken die bewaard gebleven zijn, rijst hetzelfde beeld op. De massale deportaties van Polen en Joden uit de door Duitsland geannexeerde delen van Polen waren hem bekend, zo ook de harde maatregelen die genomen werden om Poolse arbeiders te ronselen voor werk in Duitsland; hij was op de hoogte van de meedogenloze be strijding van het ontluikende Poolse verzet en van de represailles die na elke Poolse verzetsdaad genomen werden; hij gaf, in afwezigheid van Frank, opdracht tot enkele van die represailles en daarbij vielen zoveel slachtoffers dat er zelfs protesten kwamen uit het Duitse bestuursapparaat; en het kon hem niet ontgaan dat de Poolse Joden aan verkommering blootgesteld werden. Dat laatste had trouwens zijn volledige instemming. Tijdens een dienstreis door Polen verklaarde hij eind november '39 in Warschau jegens de medewerkers van de Duitse gouverneur der vroegere Poolse hoofdstad:
‘dass oberste Richtschnur bei der Durchführung der deutschen Verwaltung im General- gouvernement lediglich das Interesse des Deutschen Reiches sein miisse. Es müsse eine harte und ein wandfreie Verwaltung das Gebiet der deutschen Wirtschaft nutzbar machen. Um sich vor übergrosser Milde zu hewahren, miisse man sich die Folgen des Hereinbruches des Polentums in den deutschen Raum vergegenwartigen
-en dat er ge-en zachtzinnigheid aan te pas kwam, bleek iets later op diezelfde dienstreis toen Seyss-Inquart in de buurt van Lublin een moerassig gebied te zien kreeg dat, zo vertelde hem de Duitse districtsgouvemeur, een
Juden-S E Y Juden-S Juden-S - I N Q U A R T
reservat kon worden, ‘welche Massnahme womöglich eine starke Dezimie- rung der Juden herleiführen könnte.'1 Daar komt nog bij dat Seyss-Inquart
begin februari '40 op een persconferentie in Berlijn een beeld van de situatie in Polen ophing waarvan hij zelf beseft moet hebben dat het even leugen achtig als misleidend was.
Vraagt men: hoe kwam deze man tot dit alles? - dan zijn wij geneigd te antwoorden dat voor hem het doel de middelen heiligde en dat, als voor zoveel Duitsers, ook voor hem dat doel (de versterking van het Deutschtum in Oost-Europa en het onderdrukken van de Slavische volkeren) de onver biddelijke kracht had van een geloofsdogma. Hij voerde in Polen een hem door Hitler gegeven, als het ware heilige missie uit, ‘im Glauben der tiational-
sozialistischen Dreieinigkeit als unseres höchsten Gebots: das deutsche Volk, die Macht des Reiches twd der Wille des Fiihrers’2- aldus een tekenende for
mulering uit de afscheidstoespraak die hij in Krakau hield , en die formulering zegt ons veel over de mate waarin, in die levensfase althans, het katholieke geloof in Seyss-Inquarts geest getransformeerd was in een onvoorwaardelijk geloof in Duitsland en in zijn Führer, Hitler.3
Niets wijst er op dat hij Krakau wilde verlaten op grond van overwegende gewetensbezwaren tegen het regime dat hij had helpen opbouwen. Zijn bezwaren lagen in hoofdzaak in een ander vlak : hij droeg geen eigen ver antwoordelijkheid, zijn capaciteiten kwamen niet tot hun recht, Frank had hem niet strikt nodig, hij kon, evenmin als Frank, de hoogste SS-figuren in Polen in het gareel brengen en hij had er last van wantrouwen en tegen werking van de zijde van zijn oude vijanden: de Oostenrijkse Nazi’s van wie verscheidenen hoge posities gekregen hadden in het Generalgouvernement. Op 10 mei '40 was de maat v o l: hij vroeg Hitler om overplaatsing naar de militaire dienst. De nieuwe politieke missie waarmee zijn Führer hem be lastte, is de lezer al bekend.
★
1 Verslag van Seyss-Inquarts dienstreis, 17 -2 2 nov 1939 (Neur. doc. PS-2278), p. 1, 15 - 16 . ! D oc I-1564, a-12 . 3 M en treft dezelfde beeldspraak ook in een typerende toespraak aan die hij in augustus '39 hield bij de beëdiging van een S S - regiment in Iglau: ‘ Unser Glauben wirdgekrönt durch die Dreieinigkeit Volk, Reich und
Führer. Und darum darf es für einen Nationalsozialisten keine stiirkere Bindung geben als jene an sein Volk. Wenn dieser letzte, entscheidende Auftrag ergeht, bleibt alles zurück: unser eigenes Schicksal, unsere Familie, unsere Meinung, unsere Konfession. Erst wer bereit ist, unter allen Umstanden und gegen allen Widerstanden diesen vollen Einsatz zu leisten, ist Nationalsozialist.’ (toespraak, 20 aug. 1939, B D C , 258-60).
DE H E E R S E R S
Seyss-Inquart was een gecompliceerde man. Als wij hier nader op zijn per soonlijkheid ingaan, moet men in het oog houden dat hij van mei '40 a f werkzaam geweest is in een geheel ander land dan Polen en met een opdracht, diametraal tegengesteld aan die welke hij daar had uit te voeren. Polen werd door hem gezien als een gebied waar het Duitse Herrenvolk zich alles mocht veroorloven - een gebied dat, in zijn door historische vooroordelen bepaalde visie, bevolkt was door een inferieure bevolking met een inferieure be schaving die, voorzover daar nog waardevolle elementen in voorkwamen, Duits (‘Germaans’) van oorsprong w as; zijn politieke mentaliteit was er in feite een van een meedogenloos koloniaal onderdrukker. Nederland zag hij, en zagen nagenoeg alle Duitsers, met geheel andere ogen: Nederland be