Het neoliberale denken in een internationale context

De genoemde knelpunten in het neoliberale denken worden versterkt in een internationale context. Dit geldt onder meer voor de rol die overheden in het neoliberale denken hebben voor het bevorderen van marktwerking. Overheden zijn veelal nationaal georganiseerd terwijl markten vaak een internationaal karakter hebben. Wie is er verantwoordelijk voor het goed functioneren van internationale markten? En wie is er verantwoordelijk voor de behartiging van publieke vraagstukken zoals de opwarming van de aarde en het verminderen van de uitstoot van CO2? En leidt internationale marktwerking tot het bevorderen van de belangen van de samenleving? Of worden de

295 Idem, p. 304.

296 Tijdelijke commissie onderzoek financieel stelsel (2010). Parlementair Onderzoek Financieel Stelsel, kst-31980-4, p. 8.

belangen van rijke landen beter behartigd door de markt dan de belangen van arme landen? Ook Hayek erkent de problemen die voortvloeien uit internationale markten. Hij spreekt in zijn Constitution of Liberty over complexe problemen die samengaan met internationale relaties. “Satisfactory solutions to these problems will probably not be found as long as we have to accept as the ultimate units of international order the historically given entities known as sovereign nations.”298 Hayek betoogt tevens dat andere filosofische beginselen nodig zijn dan die tot nog toe zijn ontwikkeld in het neoliberale denken. De morele fundering voor een rule of law op internationaal niveau ontbreekt volgens hem.299

In het verlengde hiervan spreekt Hayek in zijn Constitution of Liberty kort over het vraagstuk van centralisatie versus decentralisatie, dat hij minstens zo belangrijk vindt als het vraagstuk van de internationale relaties. Hayek is geen voorstander van een wereldstaat. “I wish to add here my opinion that, until the protection of individual freedom is much more firmly secured than it is now, the creation of a world state probably would be a greater danger to the future of civilization than even war.”300 Hij stelt dat de meeste auteurs die voorstander waren van individuele vrijheid ook voorstander waren van decentralisatie, maar werkt zijn eigen standpunt niet systematisch uit.301

Eerder kwam al naar voren dat er door de marktgeoriënteerde duiding van verantwoordelijkheden in het neoliberale denken weinig ruimte is voor het behartigen van sociale en ecologische vraagstukken. Dit wordt versterkt in een internationale context. Hoe wordt bijvoorbeeld de onderlinge zorg tussen mensen geborgd? In een internationale context is het opbouwen van sociaal kapitaal van groot belang. Dit is echter niet verankerd in het denken van Hayek. Door het verdwijnen van kleine persoonlijke gemeenschappen neemt volgens Hayek de vraag naar bescherming en beveiliging door overheden toe. Mensen kunnen niet langer rekenen op het persoonlijke belang en de hulp van andere leden van lokale gemeenschappen waartoe ze ook zelf behoren.302

3.7 Conclusies

Welke conclusies kunnen worden getrokken uit de eerste drie hoofdstukken? In hoofdstuk twee zijn publieke belangen gedefinieerd als belangen die mensen, als leden van de publieke gemeenschap, met elkaar gemeen hebben. Niet alleen overheden, maar ook bedrijven hebben hiervoor een verantwoordelijkheid. Belangen die mensen hebben

298 Hayek, F.A. (2011 (1960)). The Constitution of Liberty, p. 379.

299 Idem, p. 379.

300 Idem, p. 380.

301 Idem, p. 380.

als leden van de publieke gemeenschap zijn nauw gerelateerd aan wat van oudsher werd geïmpliceerd door het algemeen belang, namelijk een context van samenleven en gemeenschap en het goede dat gerealiseerd wordt in wederzijdse relaties, waardoor mensen zich kunnen ontwikkelen. Hieraan wordt in dit onderzoek aandacht besteed onder de noemer van het gemeenschappelijk goede. In hoofdstuk twee kwam verder naar voren dat de behartiging van publieke belangen is losgekoppeld van de idee van een goede samenleving en steeds meer is gebaseerd op individuele en materiële belangen. Dit is versterkt door een bedrijfsmatige visie op overheden vanuit theorieën zoals New Public Management. Publieke belangen worden in toenemende mate vanuit een want-regarding benadering geduid.

In hoofdstuk drie is zichtbaar geworden dat er in het neoliberale denken een vacante verantwoordelijkheid ontstaat voor publieke belangen (belangen die mensen met elkaar gemeen hebben in het publieke domein van de samenleving), als hieraan niet vanuit de spontane marktordening wordt bijgedragen. Verder worden verantwoordelijkheden van overheden en bedrijven primair geduid vanuit het bevorderen van de marktordening van de samenleving en is de rol van gemeenschappen en het gemeenschappelijk goede dat binnen gemeenschappen wordt gevormd naar de achtergrond geschoven. Ook vanuit theorieën over CSR is het moeilijk om invulling te geven aan de duiding van verantwoordelijkheden van overheden en bedrijven voor publieke belangen om zo een alternatief te kunnen bieden voor de duiding van verantwoordelijkheden in het neoliberale denken. Een alternatieve substantiële duiding van CSR vraagt om een alternatieve sociaal-filosofische onderbouwing van CSR die als basis kan dienen voor de duiding van verantwoordelijkheden van overheden en bedrijven voor concrete sociale vraagstukken. In dit onderzoek wordt vanuit de beginselen van subsidiariteit en soevereiniteit in eigen kring verder nagedacht over een alternatieve sociaal-filosofische visie op het doel van de onderneming, de plaats van de onderneming in de samenleving als geheel en de duiding van verantwoordelijkheden van ondernemingen voor het publieke belang van de samenleving. Vanuit deze beginselen wordt een aanvulling geboden op het neoliberale denken en het denken over CSR. Vanuit de beginselen van subsidiariteit en soevereiniteit in eigen kring wordt tevens nagedacht over de verantwoordelijkheid van overheden voor publieke belangen, de duiding van publieke belangen en het gemeenschappelijk goede dat gerealiseerd wordt in gemeenschappen.