In het huidige milieu- en klimaatbeleid komen vier bestaande, onderling verbonden en complementaire beleidsbenaderingen voor die kunnen worden aangepast ter ondersteuning van de overgang naar een groene economie. Deze vier benaderingen kunnen als volgt worden samengevat: beperking, aanpassing, voorkoming en herstel. Elke benadering is afhankelijk van verschillende soorten kennis en bestuursregelingen en genereert uiteenlopende behoeften aan innovatie. Deze vier benaderingen samen kunnen, in termen van de bestaande beleidsuitvoering en toekomstige beleidsontwikkeling, helpen bij een versnelde overgang naar een groene economie (Afbeelding 7.1). Visies Ke nn is Innovatie Be st uur Beperken Voorkomen Herstellen Herstellen
De systemische uitdagingen aangaan: van visie naar transitie
Beperking: beleid dat de achteruitgang van het milieu matigt, is erop gericht om de druk
op het milieu te verlichten of de schadelijke effecten van het gebruik van hulpbronnen op de volksgezondheid en de ecosystemen ongedaan te maken. Dit beleid heeft sinds de jaren 1970 de boventoon gevoerd in Europa en is doeltreffend in de aanpak van zowel 'specifieke' als 'diffuse' milieu-uitdagingen (tabel 1.1). Zo hebben regelgeving en economische instrumenten door bekende, stabiele bronnen veroorzaakte vervuiling verminderd en het efficiënt gebruik van hulpbronnen verbeterd door de ontwikkeling en de verspreiding van schonere technologieën te stimuleren. Tabel 6.1 toont een aantal succesverhalen.
Mits goed ontworpen, kan mitigatiebeleid profiteren van sociaaleconomische doelstellingen. Zo kan het verschuiven van belastingen van arbeid naar het gebruik van hulpbronnen en vervuiling een manier zijn om de gevolgen van de krimpende personeelsbestanden in de komende decennia te compenseren en tegelijkertijd verbeteringen inzake hulpbronefficiëntie te stimuleren. Milieubelasting is een onderbenut beleidsinstrument: tussen 1995 en 2012 daalden de inkomsten uit deze belastingen in de EU van 2,7% naar 2,4% van het bbp. De aanscherping van de reductienormen voor vervuiling – met name in de sectoren lucht vervuiling, klimaat, afval en water – kan eveneens zorgen voor stimulansen voor verder onderzoek, technologische innovatie en de handel in goederen en diensten
Aanpassing: in beleid dat gericht is op aanpassing, wordt rekening gehouden met het
feit dat sommige veranderingen in het milieu onvermijdelijk zijn. Dit beleid is gericht op de wijze waarop kan worden ingespeeld op de negatieve effecten van specifieke veranderingen in het milieu en neemt maatregelen ter voorkoming of beperking van de schade die deze veranderingen kunnen veroorzaken. Hoewel deze benadering (en de term 'aanpassing') meestal wordt gebruikt in het kader van klimaatverandering, hebben de kernbeginselen van dit beleid grotendeels betrekking op economische en sociale beleidsterreinen.
Beleid gericht op aanpassing is zeer relevant voor gebieden zoals biodiversiteit en natuurbescherming; voedsel, water en energiezekerheid; en het beheer van de milieugerelateerde gezondheidsproblemen van de vergrijzing. Een op ecosystemen gebaseerde regionale beheerbenadering (zie hoofdstuk 3) is een voorbeeld van een adaptieve aanpak die gericht is op gebruikmaking van natuurlijke hulpbronnen om de weerbaarheid van ecosystemen en hun diensten voor de samenleving veilig te stellen.
Samenvatting | Deel 3 Vooruitblik De systemische uitdagingen aangaan: van visie naar transitie
Het milieu in Europa | Toestand en verkenningen 2015 158
Voorkoming: beleid op basis van het voorzorgsbeginsel kan helpen om mogelijke
schade (of contraproductieve maatregelen) in zeer complexe en onzekere situaties te vermijden. De snelheid en de omvang van de huidige technologische ontwikkelingen overtreffen vaak de capaciteiten van de samenleving om de risico's te bewaken en aan te pakken voordat ze uitgroeien tot daadwerkelijke problemen. Een EMA-evaluatie van 34 gevallen waarin vroegtijdige waarschuwingen voor risico's werden genegeerd, stelt dat voorzorgsmaatregelen vele levens hadden kunnen redden en grote schade aan ecosystemen hadden kunnen voorkomen. De evaluatie ging in op uiteenlopende gevallen, waaronder chemicaliën, farmaceutische producten, nano- en biotechnologie en straling (EEA, 2013k).
Het voorzorgsbeginsel biedt ook kansen voor een bredere maatschappelijke betrokkenheid bij toekomstige innovatietrajecten. Het biedt een platform voor een meer geïntegreerde risicobeheersing en voor een debat over kwesties zoals het bewijsmateriaal om tot maatregelen over te gaan, de bewijslast en de uitruil die de samenleving bereid is te doen ten opzichte van andere doelstellingen en prioriteiten. Dit geldt in het bijzonder voor opkomende technologieën, zoals nanotechnologie, waar de risico's en voordelen voor de samenleving zowel onduidelijk als betwist zijn.
Herstel: beleid waarin de sanering van de aantasting van het milieu (waar mogelijk)
of andere aan de samenleving opgelegde kosten weer centraal worden gesteld. Dit beleid wordt toegepast op de meeste milieugebieden en in economische en sociale beleidsterreinen. Op herstel gerichte maatschappelijke acties kunnen worden gebruikt om de weerbaarheid van ecosystemen te verbeteren, hetgeen leidt tot meerdere voordelen voor de volksgezondheid en welzijn. Voorts kan dit beleid ervoor zorgen dat sociale en milieudoelstellingen tegelijkertijd kunnen worden nagestreefd. Zo kunnen investeringen in groene infrastructuur de weerbaarheid van ecosystemen ontwikkelen en de toegang tot de groene ruimte verbeteren.
Onder herstel kan ook de compensatie van de regressieve effecten van het milieubeleid vallen. Zo kunnen maatregelen om de uitstoot van broeikasgassen te verminderen, leiden tot hogere energierekeningen en hiermee huishoudens met lage inkomens onevenredig benadelen (EEA, 2011b). Op basis hiervan moeten beleidsmaatregelen voor het herstel van de weerbaarheid gericht zijn op verdelingsaspecten en het verbeteren van de energie-efficiëntie.
De systemische uitdagingen aangaan: van visie naar transitie