Klimaatverandering vertoont zich in heel Europa en overal ter wereld. Klimaatveranderingen hebben de voorbije jaren nieuwe records gevestigd: de gemiddelde temperaturen zijn gestegen en neerslagpatronen zijn veranderd. Gletsjers, ijskappen en het Arctische zee-ijs zijn ook veel sneller aan het smelten dan voorheen werd voorspeld (EEA, 2012a; IPCC, 2014a). Klimaatverandering is een stressfactor voor ecosystemen, brengt hun structuur en werking in gevaar en ondermijnt hun veerkracht om andere druk op te vangen (EEA, 2012b).
De belangrijkste waargenomen en voorspelde gevolgen van klimaatverandering voor de voornaamste biogeografische Europese regio's worden getoond in kaart 3.6. De Europese zeeën worden aangetast door de klimaatverandering door verzuring van de oceanen en hogere watertemperaturen. Ook kustlijnen zijn kwetsbaar en worden geconfronteerd met hogere zeeniveaus, erosie en hevigere stormen. Zoetwatersystemen worden beïnvloed door een vermindering van de rivierafvoeren in Zuid- en Oost-Europa en een toename van de rivierafvoeren in andere regio's. Zoetwaterecosystemen worden ook beïnvloed door een verhoging van de frequentie en intensiteit van periodes van droogte (vooral in Zuid-Europa) en door een toename van de watertemperatuur. De fenologie en distributie van landgebonden ecosystemen vertonen verschuivingen en ondervinden hinder van invasieve uitheemse soorten. De landbouw wordt beïnvloed door verschuivingen in gewasfenologie, verschuivingen in geschikte teeltgebieden, veranderingen in de opbrengsten en de toegenomen vraag naar irrigatiewater in het zuiden en het zuidwesten van Europa. Bossen worden getroffen door stormpatronen, plagen, ziekten, droogte en bosbranden (EEA, 2012a; IPCC, 2014a).
Trends en verkenning: impact van de klimaatverandering op ecosystemen
Trends voor de komende 5–10 jaar: de seizoensgebonden cycli en de verdeling van talrijke soorten zijn veranderd als gevolg van de temperatuurstijging, de opwarming van de oceanen en de inkrimping van de ijskappen.
Verkenning voor de komende 20 jaar en daarna: er wordt een alsmaar strengere klimaatverandering en impact op soorten en ecosystemen verwacht. Geen
doelstelling Voortgang met betrekking tot de verwezenlijking van beleidsdoelstellingen: de EU 2013-strategie en de nationale strategieën voor aanpassing aan de klimaatverandering worden uitgevoerd. Ook de aanpassing aan de klimaatverandering wordt tot op zekere hoogte geïntegreerd in het beleid voor biodiversiteit en ecosystemen.
! Zie ook: Thematische SOER 2015 briefing inzake de impact van klimaatverandering, biodiversiteit, het zee- en kustmilieu en zoet water.
Samenvatting | Deel 2 Europese trends beoordelen Natuurlijk kapitaal beschermen, in stand houden en verbeteren
Het milieu in Europa | Toestand en verkenningen 2015 76
Naar verwachting zal het verlenen van ecosysteemdiensten ten gevolge van de
klimaatverandering in het gebied rond de Middellandse Zee en in berggebieden voor alle categorieën achteruitgaan. Voor de overige Europese regio's worden zowel winsten als verliezen verwacht, en voor de verstrekking van culturele diensten, zoals ontspanning en toerisme, wordt een daling verwacht in de continentale, noordelijke en zuidelijke regio's (IPCC, 2014a).
In de toekomst worden meer en sterkere gevolgen van de klimaatverandering verwacht. Zelfs als de uitstoot van broeikasgassen vandaag zou worden stopgezet, zal de klimaatverandering nog vele decennia blijven aanhouden, als gevolg van de uitstoot in het verleden en de traagheid van het klimaatsysteem (IPCC, 2013). Hoewel het van cruciaal belang is om de klimaatverandering te beperken, is het ook nodig om zich aan te passen aan reeds opgetreden klimaatveranderingen en plausibele toekomstige klimaatscenario's. Deze aanpassing is gericht op het waarborgen dat de verschillende middelen die ons ondersteunen – met inbegrip van gebouwde infrastructuur, de natuurlijke omgeving en onze cultuur, samenleving en economie – ook onder veranderende omstandigheden blijven functioneren (EEA, 2013c).
Over het algemeen beschikt Europa, in vergelijking met andere werelddelen, over een groot aanpassingsvermogen. Maar er zijn belangrijke verschillen tussen de verschillende delen van Europa voor wat betreft de impact die het waarschijnlijk zal ondervinden en het vermogen om zich aan te passen (IPCC, 2014a). In 2013 werd een EU-strategie voor de aanpassing aan de klimaatverandering overeengekomen. De strategie ondersteunde mainstreaming (het proces waarbij de elementen van de aanpassing worden
geïntegreerd in het bestaande EU-sectorbeleid) en gefinancierde aanpassingsactiviteiten in de landen. De strategie verbeterde ook het onderzoek en het delen van informatie. In juni 2014 hadden 21 Europese landen nationale aanpassingsstrategieën goedgekeurd en hadden 12 landen een nationaal actieplan ontwikkeld (EEA, 2014n).
Er zijn voor 22 landen beoordelingen beschikbaar van het risico op klimaatverandering of van de kwetsbaarheden, maar er ontbreken vaak gegevens over de kosten en baten van de aanpassing. Eveneens ontbreken er tal van gegevens over de effecten van de acties inzake aanpassingsbeheer op de biodiversiteit, aangezien empirische onderzoeken vrij zeldzaam zijn (Bonn et al., 2014). Het ontwikkelen van een groene infrastructuur is een belangrijk instrument voor het versterken van de rol van op de natuur gebaseerde aanpassing. De Europese Commissie heeft richtlijnen gepubliceerd voor de planning van aanpassingen aan het Natura 2000-netwerk van beschermde gebieden (EC, 2013c).
Natuurlijk kapitaal beschermen, in stand houden en verbeteren
Kaart 3�6 De belangrijkste waargenomen en verwachte gevolgen van klimaatverandering voor de belangrijkste Europese regio's
Bron: EMA (EEA, 2012i).
Arctisch gebied
Temperatuur stijgt veel sneller dan in de rest van de wereld
Daling van de ijskap van de Noordelijke IJszee Afname van de ijskap van Groenland Afname van de permafrostgebieden Verhoogd risico op biodiversiteitsverlies Geïntensiveerde scheepvaart en exploitatie van olie- en gasbronnen
Zeespiegelstijging
Verhoging van de temperaturen van het zeeoppervlak
Verhoging van de zuurtegraad van de oceanen
Noordwaartse migratie van vis- en planktonsoorten
Verandering van de fytoplankton- gemeenschap
Hoger risico voor visbestanden Kustgebieden en regionale zeeën
Meer neerslag in de winter Toename rivierafvoeren
Noordwaartse migratie van soorten Daling van de energievraag voor verwarming Verhoging van het risico op rivier- en kustoverstromingen
Noordwest-Europa
Temperaturen stijgen sneller dan het Europese gemiddelde
Minder jaarlijkse neerslag Lagere jaarlijkse rivierafvoer
Toenemend risico van biodiversiteitsverlies Verhoogd risico van woestijnvorming Toenemende vraag naar water voor landbouw
Afname van de gewasopbrengst Toenemende kans op bosbrand Hogere sterftecijfers door hittegolven Uitgebreid leefgebied voor zuidelijke ziektevectoren
Afname van het waterkrachtpotentieel Daling van het zomertoerisme en mogelijke toename in de andere seizoenen Middellandse Zeegebied
Noord-Europa
Temperatuur stijgt veel sneller dan het wereldgemiddelde
Dalende sneeuw- en ijsbedekking van meren en rivieren
Toename rivierafvoeren
Noordwaartse migratie van soorten Toename van de gewasopbrengsten
Daling van de energiebehoefte voor verwarming Toename van het waterkrachtpotentieel Hoger risico op schade van winterstormen Stijging van het zomertoerisme
Temperatuurstijging hoger dan Europees gemiddelde
Afname gletsjeromvang en volume
Daling van de permafrostgebieden in de bergen Opwaartse migratie van planten- en diersoorten Hoog risico van uitsterven van soorten in het Alpengebied
Toenemende kans op bodemerosie Afname van skitoerisme
Berggebieden
Hogere warme temperatuuruitersten Daling van de zomerneerslag Verhoging van de watertemperatuur Toenemende kans op bosbranden Daling van de economische waarde van de bossen
Samenvatting | Deel 2 Europese trends beoordelen Natuurlijk kapitaal beschermen, in stand houden en verbeteren
Het milieu in Europa | Toestand en verkenningen 2015 78
Aanpassing aan de klimaatverandering brengt een aantal problemen op de voorgrond. Een van de uitdagingen is dat meerdere bestuursniveaus hierbij moeten worden betrokken: Europa moet op lokaal, regionaal, nationaal en EU-niveau reageren op de gevolgen van klimaatverandering. Een andere uitdaging is de integratie van de talrijke verschillende sectorale beleidsgebieden die worden beïnvloed: een aanpassing vereist de inachtneming van meerdere synergiën en wisselwerkingen tussen concurrerende doelstellingen. Dit probleem treedt duidelijk naar voren bij bossen. Bossen spelen een multifunctionele rol. Ze bieden een reeks diensten, zoals het verstrekken van hout en andere bosproducten, zorgen voor matiging van en aanpassing aan de klimaatverandering en bieden mogelijkheden voor ontspanning en toerisme. Ze zijn ook van groot belang voor de biodiversiteit (Forest Europe, UNECE en FAO, 2011).