In september '38 en in de herfst van '39 was door hoge Duitse militairen die Hitler als een gevaarlijke avonturier waren gaan beschouwen, al overwogen, de Führer en zijn Nazipartij door middel van een staatsgreep uit te schakelen, en diegenen die plannen in die richting hadden gekoes terd, gingen ze opnieuw uitwerken toen eind '41 bleek dat de stormloop op de Sowjet-Unie was mislukt en dat Duitsland er in het westen de Verenigde Staten als tegenstander bij had gekregen. Een groot deel van die op een staatsgreep toewerkende Duitse oppositie droeg een conser vatief karakter. Zij wees een onvoorwaardelijke overgave af (dat was het oorlogsdoel dat Churchill en Roosevelt eind januari '43 na de conferentie te Casablanca bekendmaakten), zij wenste de eenheid van Gross-Deutsch-
land (Duitsland plus Oostenrijk) te handhaven en verscheidene leden van
de oppositie vertrouwden bovendien dat het mogelijk zou zijn, delen van Polen alsmede het Sudetengebied (deel van Tsjechoslowakije) in handen te houden. Dat alles werd als basis gezien voor een program om met de westelijke democratieën te onderhandelen — tegen de Sowjet- Unie zou voorshands de strijd worden voortgezet. Beseft werd evenwel dat men dat ‘nieuwe Duitsland’ (men zag het als een democratische staat die evenwel aanvankelijk nogal autoritair bestuurd zou worden) pas van de grond zou krijgen als de magie van Hitler, de nog door miljoenen Duitsers aanbeden Führer, gebroken was; hij moest dus uitgeschakeld worden.
In juli '4.2 werd, zoals wij reeds in deel 7 verhaalden (hoofdstuk 9, paragraaf‘Val van het Naziregime?’), door de samenzweerders afgespro ken dat Generaloberst Ludwig Beek, die in augustus '38 door Hitler als chef-staf van het Oberkommando der Wehrmacht was ontslagen, na een omwenteling staatshoofd zou worden; Beek en generaal Friedrich O l- bricht, chef van het Allgemeine Heeresamt waaronder het reserveleger ressorteerde (dat Ersatzheer moest bij een staatsgreep formaties als de
N SD A P en de SS uitschakelen), gingen er accoord mee dat getracht zou
worden, Hitler van het leven te beroven. In februari '43 mislukte een eerste poging daartoe, in maart mislukten een tweede en een derde. Van die pogingen drong niets tot de Gestapo door — wèl rees in de tweede
1 Wij ontlenen onze algemene gegevens in hoofdzaak aan de meest uitgebreide studie terzake, nl. aan Peter Hoffmann: Widerstand, Staatsstreich, Attentat. Der K am p f der Opposition gegen Hitler (1969).
H O E H I T L E R U I T T E S C H A K E L E N ?
helft van '43 allerlei andersgeaarde verdenking tegen een aantal personen die, zonder dat de Gestapo dat wist, bij de samenzwering waren betrokken. Enkelen van diegenen die in het komplot waren, sondeerden trouwens in augustus '43 voorzichtig bij Himmler o f deze bereid was medewerking te verlenen bij het afzetten van Hitler; Himmler nam geen duidelijk standpunt in.
Omstreeks diezelfde tijd kwam definitief vast te staan dat voor de staatsgreep gebruik zou worden gemaakt van het Ersatzheer. Een van generaal Olbrichts officiële taken was, geheime plannen uit te werken om de Ersatz- und Ausbildungseinheiten van de Wehrmacht (eenheden dus die uit gemobiliseerden bestonden die hun eerste oefening ontvingen) onmiddellijk in te zetten bij onlusten die, zo werd gemeend, ontketend konden worden door buitenlandse arbeiders, Geallieerde geheime agen ten o f Geallieerde parachutisten. De inzet werd met het codewoord ‘ Walkure’ aangeduid. Die geheime plannen nu werden door Olbricht en de chef van zijn staf, Oberst Claus Schenk G raf von Stauffenberg, niet ter beteugeling van onlusten verder ontwikkeld maar voor het uitvoeren van een staatsgreep. Kwam het bericht dat Hitler dood was, dan zou de bevelhebber van het Ersatzheer, Generaloberst Friedrich Fromm, de uit zonderingstoestand afkondigen, alle hoge partij- en SS-functionarissen zouden gearresteerd worden, een andere afgezette Duitse bevelhebber,
Generalfeldmarschall Erwin von Witzleben (hij had in september '38, toen
hij commandant was van de Wehrkreis Berlijn, gereedgestaan om met een stoottroep de Reichskanzlei te bezetten), zou Oberbefehlshaber worden en een nieuw regime zou uitdrukking geven aan de bereidheid om vrede te sluiten met de westelijke mogendheden; het minister-presidentschap in dat regime werd door de meesten toegedacht aan de conservatief dr. Carl Goerdeler die in '37 ontslag had genomen als Oberbürgermeister van Leipzig; in diens regering zouden vertegenwoordigers van tal van vroe gere partijen, ook socialisten, zitting nemen.
Men ziet: het Ersatzheer moest in Duitsland de feitelijke staatsgreep uitvoeren. Regionaal ressorteerde het onder de commandanten van de 21
Wehrkreise waarin Duitsland was verdeeld. Voorzover die commandanten
onmiddellijk zouden moeten ingrijpen (conform de voor ‘ Walküre’ uit gewerkte bevelen), werden telexberichten opgesteld die, als eenmaal de aanslag op Hitler was gelukt, onmiddellijk in gecodeerde vorm door het
Allgemeine Heeresamt rondgeseind zouden worden; de samenzwering had
binnen de bureaus van de meeste commandanten dier Wehrkreise belang rijke vertakkingen.
van een zware explosieve lading. Toen nu eind '43 verwacht werd dat de aanslag met zulk een lading spoedig zou worden uitgevoerd, kwam, zoals wij in deel 7 beschreven, een lid van de samenzwering, Oberst Wilhelm Staehle (hij zou, als de staatsgreep lukte, hoogste Duitse autoriteit in bezet Nederland worden), in Coevorden in contact met twee prominente Nederlandse illegale werkers: van Heuven Goedhart, in die tijd de belangrijkste figuur in de redactie van Het Parool, en mr. J. Cramer, hoofd van de verspreidersorganisatie van Vrij Nederland. Staehle’s mededelingen werden via de Zwitserse Weg aan de regering te Londen doorgegeven, maar na overleg met de Britse regering deed Gerbrandy aan van Heuven Goedhart en de zijnen weten dat de Nederlandse regering niet wenste dat met Duitse opposanten besprekingen werden gevoerd; Gerbrandy was allerminst overtuigd van de realiteit van de gerapporteerde samen zwering en hetzelfde gold voor Churchill en de Britse minister van buitenlandse zaken, Eden.
In de lente van '44 werd het plan voor de staatsgreep verder uitgewerkt, waarbij von Stauffenberg een steeds actievere rol ging spelen. Hij en de zijnen beseften dat de aanslag hoogstwaarschijnlijk in Hitlers hoofdkwar tier moest worden uitgevoerd; dan zou het van vitaal belang zijn, de verbindingen van dat hoofdkwartier te verbreken. Plannen daartoe wer den opgesteld door de General der Nachrichtentruppen Erich Fellgiebel, een overtuigd tegenstander van het regime, die Chef des Heeres-Nachrichten-
wesens was. Begin juli '44 (het was toen duidelijk dat de Geallieerden in
Normandië een stevig bruggehoofd in handen hadden en dat de Heeres
gruppe Mitte aan het Oostelijk front een katastrofale nederlaag had gele
den) werden de teksten van al gereedliggende oproepen aan de bevolking in hun uiteindelijke vorm klaargemaakt en werd een lijst opgesteld van officieren die in de Wehrkreiskommandos als verbindingspersonen van het nieuwe regime zouden fungeren. Veel contact werd onderhouden met stafofficieren van de Oberbefehlshaber West en vooral ook met die van de
Militdrbefehlshaber in Frankreich, generaal von Stülpnagel; deze was in de
herfst van '39 in de samenzwering tegen Hitler betrokken geweest. Ook met Rommel werden besprekingen gevoerd; hij vond wel dat Hitler gearresteerd maar niet dat hij om het leven gebracht moest worden; dat laatste was ook de opinie van Goerdeler. Voorts werd met Oostenrijkse tegenstanders van het Naziregime aanraking verkregen - de meesten hunner wensten het herstel van Oostenrijks onafhankelijkheid waar, gelijk gezegd, een groot deel van de Duitse samenzweerders niet voor voelde.
Inmiddels was met veel moeite een staatkundig program voor het
H E T P L A N V O O R D E A A N S L A G O P H I T L E R
nieuwe regime opgesteld; het werd een mengsel van conservatieve en vooruitstrevende denkbeelden, die laatste afkomstig van socialisten en van de z.g. Kreisauer Kreis, een op ‘vernieuwing’ aandringende clandes tiene groep die zich gevormd had om Helmuth G raf von Moltke. Ook werd gepoogd, de politieke basis van de conspiratie te verbreden. Eind juni voerden twee socialisten, onder wie Julius Leber (hij zou in het nieuwe regime minister van binnenlandse zaken worden), een eerste voorzichtige bespreking met een uit drie personen bestaande delegatie uit het bestuur van de illegale Kommunistische Partei Deutschlands. Een van de drie K P D ’ers was een ‘SD ’-agent. De twee andere K P D ’ers en de twee socialisten werden begin juli gearresteerd. In de kring der samen zweerders bracht het bericht van die arrestatie heel wat deining teweeg; extra spoed leek nu geboden.
Het had enige tijd geduurd voordat von Stauffenberg tot het vaste besluit was gekomen dat hij de aanslag op Hitler zou plegen. Hij was eerder in de oorlog ernstig gewond; hij miste een oog, de rechterhand en twee vingers van de linker. Wat hij ten behoeve van de eigenlijke aanslag aan handelingen zou moeten verrichten, leek evenwel uitvoer baar: in een aktentas zou hij, eventueel geholpen door zijn adjudant,
Oberleutnant Wemer von Haeften, twee ladingen doen van elk een kilo
springstof, vervolgens zou hij, onmiddellijk voor hij bij Hitler werd ontboden, met een speciaal voor hem geconstrueerd tangetje een op tien minuten afgestelde ‘tijdlont’ in werking stellen, de aktentas zou hij in de ruimte waar de bespreking met Hitler plaatsvond, zo dicht mogelijk bij deze plaatsen en tenslotte zou hij zich onder een voorwendsel verwijde ren om onverwijld naar Berlijn terug te keren; had zich de explosie voorgedaan, dan zou Fellgiebel er zorg voor dragen dat van het Führer-
hauptquartier uit onmiddellijk bericht zou gaan naar het Allgemeine Hee- resamt in de Bendlerstrasse te Berlijn dat de aanslag was gelukt.
Een groot probleem was dat von Stauffenberg lange tijd niet tot de officieren behoorde die regelmatig in het streng geïsoleerde Führerhaupt-
quartier werden ontboden. Die moeilijkheid verdween toen hij op 20 juni
werd benoemd tot chef-staf bij generaal Fromm, de Befehlshaber des
Ersatzheeres. Bij twee gelegenheden in juli, op de 6de en de 11de, namen
Fromm en von Stauffenberg op de Berghof bij Berchtesgaden aan bespre kingen met Hitler deel — waarom von Stauffenberg, die de explosieven bij zich had, toen de aanslag niet heeft uitgevoerd, is niet bekend. Op 15 ju li moest hij aan een bespreking met Hitler in de Wolfsschanze deelne men; vermoedelijk had hij toen de explosieven niet kunnen meenemen. Dat was echter wèl het geval toen hij op de 20ste ontboden werd voor
een bespreking over de vorming van nieuwe divisies in Oost-Pruisen en het Generalgouvernement. Inderdaad, von Stauffenberg kon de uit Berlijn meegebrachte springstof in zijn aktentas doen, niet twee kilo evenwel doch (hij werd door een onderofficier gestoord) slechts één; zijn adjudant von Haeften hield het tweede kilo bij zich. De bespreking met Hitler vond die dag niet in de gebruikelijke bunker plaats maar in een barak. Von Stauffenberg plaatste zijn aktentas (het ontstekingsmechanisme had hij in werking gesteld) onder de grote tafel waarop kaarten uitgespreid lagen, evenwel op enige afstand van Hitler die hij niet dichter kon naderen zonder dat zulks wellicht zou opvallen. Hij verwijderde zich onder een voorwendsel, kwam samen met von Haeften met enige moeite buiten het Führerhauptquartier, reed per auto naar het nabijgelegen vlieg veld (onderweg gooide von Haeften het tweede pakket springstof weg) en vloog om kwart over één naar Berlijn; hij was er van overtuigd (hij had de ontploffing gehoord) dat Hitler om het leven was gekomen.
Vijf-en-twintig minuten tevoren, om tien voor één, was de explosieve lading ontploft; zij zou in een bunker alle aanwezigen hebben gedood, maar nu baande de druk zich goeddeels een weg naar buiten. Van de vier-en-twintig in de barak aanwezige personen liepen er slechts vier zo zware verwondingen op dat zij spoedig bezweken — Hitler was slechts licht gewond. Fellgiebel gaf aan de Bendlerstrasse door dat Hitler in leven was gebleven maar zei ook dat de staatsgreep moest worden doorgezet, immers: doordat de bom was afgegaan, was er voor de samenzweerders geen weg-terug meer. Maar het duurde enkele uren voor diegenen die in de Bendlerstrasse bijeen waren, hun aarzelingen hadden overwonnen. Pas om vier uur gaven zij het codewoord ‘ Walküre’ door. Om kwart over vier was von Stauffenberg weer aanwezig, om kwart voor vijf begon men aan de Wehrkreiskommandos de gereedliggende oproepen en instructies door te geven (daarmee was men tot acht uur ’s avonds bezig); deze waren evenwel gecodeerd en het decoderen nam vrij veel tijd. In de instructies werd o.m. opdracht gegeven, alle hoge functionarissen van de N SD A P en de 55 te arresteren en de belangrijkste partijbureaus te bezetten. Die telexberichten werden (dat was routine) ook naar de Wolfsschanze ge stuurd. Voordien vermoedde men daar reeds (geconstateerd was dat von Stauffenberg en von Haeften in grote haast verdwenen waren en het door von Haeften weggeworpen pakket springstof was gevonden) dat het
Ersatzheer een centrale rol speelde in de staatsgreep; Hitler plaatste het
om vier uur onder bevel van Himmler en onmiddellijk nadien begonnen adjudanten van Keitel, chef van het Oberkommando der Wehrmacht, alle
Wehrkreiskommandos op te bellen met bericht dat Hitler in leven was en
2 0 J U L I I 9 4 4
dat alleen bevelen uit het Führerhauptquartier opgevolgd mochten worden. Deze tegenactie en de algemene onzekerheid (de Duitse radio berichtte om vijf uur dat Hitler bij een aanslag ongedeerd was gebleven) hadden tot gevolg dat bij de Wehrkreiskommandos vrijwel niets geschiedde. In Wenen lieten daarentegen de hoogste partij- en SS-functionarissen zich als lammeren in het bureau van de Wehrkreis opsluiten (zij werden ’s avonds weer vrijgelaten) en in Parijs liet von Stülpnagel, die ’s avonds een vergeefs beroep op von Kluge deed zich bij de opstand aan te sluiten, ca. twaalfhonderd hoge en lage SS- en ‘S D ’-functionarissen oppakken; zij werden geconcentreerd in een Wehrmachtgefangnis, in een oud fort en in een Parijs hotel; dreigementen van de Kriegsmarine en van de Luftwajfe noopten von Stülpnagel, al deze gevangenen kort na middernacht vrij te laten.
Intussen was de rebellie in Berlijn bedwongen, onder meer door het ingrijpen van majoor Remer, commandant van het Wachbataillon Gross-
Deutschland, die aanvankelijk de bevelen uit de Bendlerstrasse had uit
gevoerd maar, twijfelend o f hij wel juist had gehandeld, om zeven uur ’s avonds uit Goebbels’ woning persoonlijk met Hitler had kunnen telefoneren en van deze bevel gekregen had, onmiddellijk de Bendler
strasse te bezetten. Daar heerste een toenemende verwarring. Generaal
Fromm had in de loop van de middag verdere medewerking aan de opstand geweigerd en was in een kamer opgesloten. Von Stauffenberg en enkele andere officieren belden links en rechts de Wehrkreiskommandos op om op opvolging van de ontvangen telexorders aan te dringen (zij beweerden daarbij dat alle berichten dat Hitler nog in leven was, gefin geerd waren), generaal Beek zat er neerslachtig bij, von Witzleben, die-
Oberbefehlshaber der Wehrmacht moest worden, arriveerde pas om acht uur
’s avonds en reed na drie kwartier weer weg. Inmiddels had Fromm van zijn kamer uit opdracht kunnen geven, een tegenactie te organiseren. Von Stauffenberg werd in het gebouw bij een schietpartij gewond. Toen Remers troepen arriveerden, behoefde er niet eens meer gevochten te worden. Fromm, de teugels weer in handen nemend, liet Beek, von Stauffenberg, von Haeften, Olbricht en twee andere samenzweerders (allen voor hem zeer bezwarende getuigen) door een haastig gevormde standrechtbank ter dood veroordelen. Een van die twee andere samen zweerders werd gevangengehouden, Beek schoot zich een kogel door het hoofd, vier samenzweerders (onder wie von Stauffenberg, von Haeften en Olbricht) werden kort na middernacht op de binnenplaats van het gebouw aan de Bendlerstrasse gefusilleerd.
volgelingen een enorme schok. Het had tot gevolg dat Hitlers wantrou wen tegen de Duitse generaals en tegen de Duitse adel belangrijk werd versterkt. In de gehele Wehrmacht werd de militaire groet (het salueren) vervangen door de Hitlergroet. De Gestapo begon met spoed aan een grondig onderzoek. Fellgiebel werd nog in de Wolfsschanze gearresteerd. Sommige samenzweerders pleegden zelfmoord, vele anderen werden opgepakt, onder hen Goerdeler (er waren tal van naamlijsten en andere papieren gevonden). Eind augustus nam de Gestapo ca. vijfduizend func tionarissen van de vroegere politieke partijen in hechtenis, van wie evenwel veruit de meesten van de conspiratie geen weet hadden gehad. Diegenen voor wie dat wèl gold, werden voorzover zij niet prompt alles bekenden, gefolterd met al het raffinement waarover de Gestapo beschikte. Von Stülpnagel, uit Parijs teruggeroepen, schoot zich door het hoofd (en werd blind), von Kluge, op 17 augustus afgezet als Oberbefehlshaber West, pleegde zelfmoord (hij had niets tegen von Stülpnagel ondernomen) en Rommel, wiens betrokkenheid pas vrij laat werd ontdekt (ook hij had immers van het komplot afgeweten en er niets tegen gedaan), kreeg in oktober van Hitler de keus, zelf een einde aan zijn leven te maken waarop dan een staatsbegrafenis zou volgen, dan wel voor het Volksgerichtshof te verschijnen — hij koos het eerste; de Duitse pers maakte bekend dat hij aan een beroerte was overleden.
Dat Volksgerichtshof had inmiddels reeksen doodvonnissen geveld. De eerste groep veroordeelden, waartoe o.m. Fellgiebel, von Witzleben en von Stülpnagel behoorden, werd op zulk een wijze opgehangen dat zij een lange doodsstrijd hadden (er werd een filmopname van gemaakt die Hitler herhaaldelijk voor zich liet afdraaien). In totaal werd vermoedelijk tegen ongeveer tweehonderd samenzweerders de doodstraf uitgespro ken, tegen Fromm wegens lafheid. Leber en Goerdeler werden begin '45 in Berlijn geguillotineerd. Van vele terdoodveroordeelden werd de ge hele familie in concentratiekampen opgesloten.
★
‘ D - D A Y ’ / D E G E A L L I E E R D E D O O R B R A A K
Heeft de conspiratie van de 20ste juli vertakkingen in Nederland gehad? In kringen van het Nederlandse verzet heeft men na eind december '43 van Staehle (hij werd kort vóór de 20ste juli '44 gearresteerd en is in Berlijn doodgeschoten toen de Russen daar al vochten) niets meer ver nomen, wèl is hier te lande nog een van de leden van de Kreisauer Kreis
verschenen, Adam von Trott zu Solz, een ambtenaar van het Auswdrtige
Amt (hij is eind augustus '44 in Berlijn opgehangen), die, na schriftelijk
geïntroduceerd te zijn door dr. W. A. Visser ’t Hooft te Genève, van eind '42 af enkele malen een dienstreis naar Nederland had kunnen onderne men en daar dan clandestien besprekingen had gevoerd met vooraan staande figuren uit hervormde kring, o.m. met dr. C. L. Patijn. Zijn gesprekspartners, die via dr. J. H. van Roijen ook in contact stonden met een andere oppositionele Duitser, de in Den Haag wonende bankier H. W. K. R. von Goerschen (ook hij is een van de slachtoffers van de 20ste juli), wisten dat er een brede oppositie tegen Hitler bestond; von Trott zu Solz was er voorts redelijk goed van op de hoogte hoe ver de voorbereidingen in de Bendlerstrasse telkens waren gevorderd. ‘Von Trott’, zo schreef Patijn bij de twintigste herdenking van de aanslag op Hitler,
‘kwam begin ju li 1944 voor het laatst naar Nederland . . . Van Roijen, Reinink' en ik ontmoetten hem op het kantoor van von Goerschen . . . Hij was ontspannen en vriendelijk, zei dat hij onze situatie bijna benijdde, want wij konden in bezet gebied blijkbaar nog met zijn drieën een deur binnengaan zonder de aandacht te trekken; in Berlijn was dat niet meer mogelijk. D e reden van zijn komst was geen andere dan ons mede te delen dat nu binnen enkele weken de aanslag zou plaats vinden. O p onze vraag . . . waarom hij ons dit kwam vertellen, luidde het antwoord: omdat u, als de aanslag lukt, uw regering moet inlichten dat onze groep, die onmiddellijk zal w illen capituleren, een aanvaardbare onderhande lingspartner voo r de Geallieerden is. Bij het weggaan vroeg ik hem in de gang