Verlossing en identiteit in die lirieke van Fokofpolisiekar – inleidend

In Hungry for Heaven: Rock and Roll and the Search for Redemption ondersoek Steve Turner (1988) rock se bemoeienis met verlossing. Turner (1988:8, 174) bevind dat die leidende figure in die geskiedenis van rock gemoeid was met geloof en geloofskwessies en skryf dit daaraan toe dat rock volgens hom sprekend is van ’n ongemaklikheid met die wêreld en ’n visie van iets transenderends waarna gemik moet word. Turner (1988:14) is van mening dat die beste rockmusiek nog altyd die grense getoets het om verby die alledaagsheid van die wêreld te beweeg met die hoop op iets beters en dat rock dus ingespan word as ’n bevrydende middel:

[I]n the ecstacy of the greatest musical moments we catch a glimpse of heaven. It is not heaven itself, but momentarily we feel enlarged and, in this state, aware of the grandeur of our God-likeness.

Musiek het deur die eeue heen nog altyd ’n intieme verhouding met geloof gehad (vergelyk Turner, 1988:15). Dit was en bly ’n integrale deel van aanbidding en rituele. Om te ondersoek hoe rock en punkrock gebruik word as middel tot verlossing, is dus nie vergesog nie. Soos Turner (1998:17-18) uitwys, word musiek in die Westerse kultuur dikwels ’n religieuse plaasvervanger. Turner (1998:18) wys ter stawing van laasgenoemde op hoe baie invloedryke kunstenaars deur die loop van die geskiedenis gemoeid was met die idees van verlossing en ontsnapping en hoe hulle dikwels ter uitdrukking daarvan verbeeldingryke simbole uit die Bybel gebruik het. Wanneer ’n mens na die temas van vrymaking in die lirieke van Fokofpolisiekar kyk, sien jy duidelik hierdie Bybelse simboliek en intertekstualiteit. Christina Landman (2006:12) bekyk Fokofpolisiekar se liedjies vanuit ’n teologiese oogpunt en vra of Fokof-polisiekar nie op ’n spirituele “quest” is nie:

’n Mens sou kon vra of hulle liedjies dan nie tog ’n spirituele kant het nie. As hulle in hul liedjies vir god vra waarom god hom aan ons afvee, om dit nou maar so te stel, gee hulle nie juis uiting aan jong mense se soeke na ’n spiritualiteit wat vir hulle ‘truthful’ is nie?

In ’n antwoord op ’n vraag of Fokofpolisiekar bewus is van die spirituele kenmerke in hulle musiek, sê Hunter Kennedy in ’n onderhoud (Wiechers, 2005): “Ja, aan die begin het ons altyd gejoke dat ons nou ons eie sekte gaan begin. Vir Afrikaanse mense

wat wil weghardloop.” In die geval van hierdie groep se lirieke is die behoefte aan bevryding duidelik gekoppel aan beide geloof en identiteit⁵¹, aangesien die Christelike geloof so ’n integrale deel gevorm het van die voorgehoue Afrikaneridentiteit (en mentaliteit) waarop hulle deur middel van die musiek hul rug draai (vergelyk Brümmer, 2004:12).

Buiten die gebruik van musiek in die soeke na verlossing, is die gebruik van en verhouding tot musiek ook ’n belangrike aspek in die identiteitsvorming van jeugdiges (vergelyk byvoorbeeld Sardiello, 1998:123; McCarthy et al., 1999:7; Hudak, 1999:447 en Frith, 1987:142-143). Volgens Frith (1987:149) kan die bevryding wat daar in populêre musiek gevind word, teruggevoer word na hierdie musiek se vermoë om ’n sin van identiteit te skep wat nie noodwendig lynreg loop met ons plasing deur ander sosiale magte en kragte nie. Fokofpolisiekar se lirieke toon ook ’n worsteling met identiteitsvorming – die spreker⁵² in die lirieke is bewus van die inherente bloedband met die ouer geslag se identiteit en weet dat die oorblyfsels van laasgenoemde vernietig moet word ten einde bevry te word daarvan en ’n nuwe identiteit te kan skep. Hierdie louteringsproses word gepredik in die lirieke. Musiek as kuns word dus die alternatiewe en kreatiewe lydensweg in die soeke na redding en religieuse inversie vier dienooreenkomstig hoogty in die lirieke.

Wanneer Fokofpolisiekar sarkasties sing van die “Hemel op die platteland” (op As jy

met vuur speel sal jy brand) en sodoende die geloof en gepaardgaande identiteit van

hulle voorouers uitdaag, doen hulle dit in ’n poging om deur hierdie ironiserende blik op die samelewing (wat gereeld in hul lirieke voorkom), as ’t ware vir hulleself ’n

nuwe hemel te skep. ’n Nuwe identiteit, verlos van voorgehoue Christelike beginsels,

sal dus vir hulle soos die herstel van Eden wees. Op die lydensweg word die rockster die Messias van sy aanhangers; vernietiging word die stigmatiese loutering wat gepredik en onder meer gesimboliseer word deur die tema van vuur.

51

Soos gesien sal word in die lirieke, hang die ongemaklikheid met ’n middelklasbestaan ook saam met hierdie behoefte aan bevryding.

52

As gevolg van literêre konvensies sal die konsep van ’n “spreker” gebruik word wanneer die lirieke as literatuur benader word. Krog (2006:459) gebruik ook die term ‘spreker’ wanneer sy die lirieke van Fokofpolisiekar ondersoek.

Die simbole van die hel, vuur en loutering kom deurlopend in die lirieke van Fokofpolisiekar voor, reeds in die titel van die eerste album, As jy met vuur speel sal

jy brand. Die betekenis van vuur as simbool is veelvuldig en teenstrydig. Vuur kan

enersyds hitte en lewe gee, maar andersyds kan dit vernietig. In hierdie teenstrydigheid lê egter die kern van die simboliek van vuur: reeds in vernietiging is die belofte van nuwe lewe. Vuur is met ander woorde ’n simbool van transformasie, regenerasie en loutering deur vernietiging (Cirlot, 1971:105; De Vries, 1984:188). Daarbenewens simboliseer vuur ook onder meer goddelikheid, transendering deur middel van reiniging, straf, passie, die teenwoordigheid van God (veral die Heilige Gees), outoriteit en mag (Egan, 1983:151). Saam met die tema van vuur, skemer die mitologie van die feniks deur en, soos ek bewys, kan dit van toepassing gemaak word op die lirieke.

Soos genoem in hoofstuk een wil die ondersoek na identiteit in die Afrikaanse punk van Fokofpolisiekar aansluit by Martjie Bosman (2003), wat na die tema van identiteit in die lirieke van Piet Botha, Valiant Swart en die Brixton Moord en Roof Orkes kyk. Daarbenewens wil hierdie afdeling van die studie ook aansluiting vind by Laubscher (2005) se ondersoek na identiteit in die lirieke van Johannes Kerkorrel, aangesien Laubscher, net soos Bosman, die geleentheid vir diskoers open met betrekking tot rocklirieke en identiteit. Laubscher (2005:308) argumenteer dat musiek gelees kan word as teks “for the manner in which it (en)codes, signifies, and/or textualises identity concerns and tensions”.

Die ondersoek van die lirieke sal benader word op ’n wyse wat Moser (2007) se bevindinge oor die ontvangs van lirieke in ag neem (vergelyk ook die uiteensetting van my werkswyse in die inleidende hoofstuk). Moser (2007:277-283) bevind dat lirieke ’n multisensoriese modus van kommunikasie is en deur middel van verskil-lende mediamodaliteite waargeneem word. Op grond daarvan kan lirieke nie bloot as geskrewe tekste beskou word en op dieselfde wyse as poësie ondersoek word nie. Daar word dus meestal gefokus op die algehele relevansie van die boodskap van ’n lied (vergelyk Moser, 2007:296) en gewigtige reëls, veral omdat die lirieke nie altyd van samehangende vorm en sogenaamde fyn afwerking getuig nie. Boonop beïnvloed die bewussynstroomtegniek wat myns insiens (veral vanaf die album Monoloog in

aangesien liedjies nie noodwendig oor een enkele onderwerp handel of een boodskap probeer oordra nie – die boodskap word gefragmenteer in verskeie ‘strome’ van bewussyn. Om sodanige lirieke te analiseer met die gebruik van ’n suiwer stipleesbenadering sou doelloos wees. Hunter Kennedy se getuienis oor die liriekskryfproses van Fokofpolisiekar staaf dit. Volgens hom (De Villiers, 2008:1) het die groep se liriekskryfproses aansienlik verander deur die loop van die groep se bestaan. In ’n onderhoud (De Villiers, 2008:1) sê hy: “Aan die begin het ons nie eens daaraan gedink dat ons woorde skryf nie. Ek en Francois (Van Coke, hoofsanger) sou saam sit en woorde uitdink of ons sou apart skryf.” Kennedy (LitNet, 2005) vertel ook:

In ons band het jy nooit ’n idee hoe die song gaan uitdraai nie. Jy skryf ’n deel en dan skryf jy nog ’n deel en dan kyk jy of hulle langs mekaar pas. As hulle nie pas nie, skryf jy nog ’n deel wat tussen die ander twee dele kan in. So gaan dit maar aan totdat dit reg klink of jy nie meer dele het vir daai song nie.

Bostaande getuig van bricolage eerder as die fyn afwerking wat dikwels voorgehou word in die poësie (vergelyk NP Van Wyk Louw se metapoëtiese “Die beiteltjie” of D.J. Opperman se “Digter”). Kennedy (LitNet, 2005) erken met betrekking tot sy liriekskryfproses: “Ek steur my nie veel aan struktuur of ritme of fokkin wat ook al dit is wat lirieke cool maak nie. Ek neem aan taalfundi’s sal dit sien as onnosel en barbaars; is seker.”

Alhoewel Kennedy in laasgenoemde aanhaling dit duidelik maak dat hy hom nie “steur” aan tradisionele opvattings oor die skryfproses nie, is daar tog duidelike intertekstuele verbande met literêre en musikale voorouers te bespeur in die lirieke van Fokofpolisiekar – intertekste wat wissel van N.P. Van Wyk Louw tot Nirvana bewys dat daar nie slegs ’n bewustheid is van voorgangers nie, maar ook ’n doelbewuste poging om deur middel van intertekstualiteit aan te sluit by literêre en musikale tradisies en om hierdie tradisies te vernuwe. Dié proses, veral wanneer literêre inversie gepleeg word, dra daartoe by dat ’n nuwe identiteit geskep kan word.

Intertekstuele verbande in die lirieke sal dus in die bespreking van die lirieke aan bod kom. Alhoewel daar heelwat intertekstuele verbande met die Bybel, ander musiekgroepe, films, en literêre voorgangers is, word slegs enkele van hierdie gevalle

bespreek (weens die oormaat van moontlike intertekste). Ek enumereer hierdie intertekste om my argument te staaf dat Fokofpolisiekar se liriekskrywer heeltemal bewus is van sy voorgangers en aanklank vind by heelwat ouer, gekanoniseerde poësie. Hierdie intertekstuele gesprekke word veral duidelik vanaf die album

Swanesang (2006). In die gevolgtrekking van hierdie hoofstuk word sekere afleidings

gemaak oor hierdie oënskynlike teruggryp na ’n literêre verlede – die ‘teruggryp’ is nie slegs nostalgies nie, maar ironiserend en parodiërend.

Vervolgens kom die ses albums wat tussen 2003 en 2008 deur die Fokofpolisiekar-bende vrygestel is, onder die loep. ’n Seleksie van lirieke word bespreek na aanleiding van die voorkoms van die genoemde temas (vergelyk 4.1) waaraan daar aandag geskenk word. (Die lirieke word hier weergegee soos dit voorkom in die onderskeie CD-boekies en spel- en taalfoute word nie gekorrigeer nie, slegs duidelike tikfoute word reggestel.⁵³)